लिंग पुराण : माहेश्वर योग का प्रतिपादन, अट्ठाईस व्यासों तथा चौदह मनुओं की नामावली, विभिन्न युगों में हुए माहेश्वर योगावतारों का वर्णन

लिंग पुराण : सातवाँ अध्याय

माहेश्वर योग का प्रतिपादन, अट्ठाईस व्यासों तथा चौदह मनुओं की नामावली, विभिन्न युगों में हुए माहेश्वरयोगावतारों का वर्णन

सूत उवाच

रहस्यं वः प्रवक्ष्यामि भवस्यामिततेजसः । 
प्रभावं शङ्करस्याद्यं सङ्क्षेपात् सर्वदर्शिनः ॥ १

योगिनः सर्वतत्त्वज्ञाः परं वैराग्यमास्थिताः । 
प्राणायामादिभिश्चाष्टसाधनैः सहचारिणः ॥ २

करुणादिगुणोपेताः कृत्वापि विविधानि ते। 
कर्माणि नरकं स्वर्गं गच्छन्त्येव स्वकर्मणा ॥ ३

सूतजी बोले [हे मुनीश्वरो !] अब मैं संक्षेपमें अमित तेजवाले, सर्वतत्त्वदर्शी भगवान् शंकरके रहस्य तथा श्रेष्ठ प्रभावका वर्णन करूँगा सभी तत्त्वोंको जाननेवाले, परम वैराग्यको प्राप्त, प्राणायाम आदि योगके आठ साधनोंसे युक्त तथा करुणा आदि गुणोंसे सम्पन्न बड़े-बड़े योगिजन नानाविध कर्म करके भी अपने कर्मानुसार नरक तथा स्वर्गमें जाते हैं ॥ १-३॥

प्रसादाज्जायते ज्ञानं ज्ञानाद् योगः प्रवर्तते। 
योगेन जायते मुक्तिः प्रसादादखिलं ततः ॥४

प्रसादाद् यदि विज्ञानं स्वरूपं वक्तुमर्हसि। 
दिव्यं माहेश्वरञ्चैव योगं योगविदां वर ॥ ५

कथं करोति भगवान् चिन्तया रहितः शिवः । 
प्रसादं योगमार्गेण कस्मिन् काले नृणां विभुः ॥ ६

रोमहर्षण उवाच

देवानाञ्च ऋषीणाञ्च पितॄणां सन्निधी पुरा। 
शैलादिना तु कथितं शृण्वन्तु ब्रह्मसूनवे ॥ ७

भगवान् शंकर की अनुकम्पासे ज्ञान उत्पन्न होता है, ज्ञान से योगमें प्रवृत्ति होती है और योगसे मुक्तिकी प्राप्ति होती है। इस प्रकार उन्हीं शिवजीकी कृपासे सब कुछ सिद्ध होता है ऋषिगण बोले- हे योगवेत्ताओं में श्रेष्ठ सूतजी। शिवजीकी कृपासे ही यदि विशिष्ट ज्ञान तथा योग होता है, तो उस ज्ञानस्वरूप दिव्य माहेश्वरयोगका आप वर्णन कीजिये विभुतासम्पन्न तथा चिन्तारहित भगवान् शिव योगमार्गके द्वारा किस प्रकार तथा किस काल में प्राणियोंके ऊपर अनुग्रह करते हैं? सूतजी बोले- प्राचीनकालमें देवताओं, ऋषियों तथा पितरोंकी सन्निधिमें शिलादपुत्र नन्दीके द्वारा ब्रह्मा- पुत्र सनत्कुमारसे जिस योगके विषयमें कहा गया था, उसे आपलोग सुनें ॥ ४ - ७॥

व्यासावताराणि तथा द्वापरान्ते च सुव्रताः।
योगाचार्यावताराणि तथा तिष्ये तु शूलिनः ॥ ८

तत्र तत्र विभोः शिष्याश्चत्वारः शमभाजनाः ।
प्रशिष्या बहवस्तेषां प्रसीदत्येवमीश्वरः ॥ ९

एवं क्रमागतं ज्ञानं मुखादेव नृणां विभोः।
वैश्यान्तं ब्राह्मणाद्यं हि घृणया चानुरूपतः ॥ १०

ऋषय ऊचुः

द्वापरे द्वापरे व्यासाः के वै कुत्रान्तरेषु वै।
कल्पेषु कस्मिन् कल्पे नो वक्तुमर्हसि चात्र तान् ॥ ११

हे सुव्रत ऋषियो! द्वापरके अन्तमें व्यासके अवतार, योगाचायकि अवतार तथा कलियुगमें शिवजीके अवतार, प्रभुके पवित्र अन्तःकरणवाले चार शिष्य और बहुतसे प्रशिष्य हुए वे सब महेश्वरकी कृपासे ही योगमें प्रवृत्त हुए  इस प्रकार वह ज्ञान क्रमशः शिष्य परम्पराके माध्यमसे ब्राह्मण, क्षत्रिय तथा वैश्योंको भगवान् शिवकी कृपासे उनके मुखसे प्राप्त हुआ ऋषिगण बोले- प्रत्येक द्वापरमें, किन-किन कल्पोंमें तथा किन मन्वन्तरोंमें कौन-कौन व्यास हुए हैं? आप उनके विषयमें हमलोगोंको बताइये ॥ ८ - ११॥

सूत उवाच

शृण्वन्तु कल्पे वाराहे द्विजा वैवस्वतान्तरे।
व्यासांश्च साम्प्रतं रुद्रांस्तथा सर्वान्तरेषु वै ॥ १२

वेदानाञ्च पुराणानां तथा ज्ञानप्रदर्शकान् ।
यथाक्रमं प्रवक्ष्यामि सर्वावर्तेषु साम्प्रतम् ॥ १३

क्रतुः सत्यो भार्गवश्च अङ्गिराः सविता द्विजाः ।
मृत्युः शतक्रतुर्थीमान् वसिष्ठो मुनिपुङ्गवः ॥ १४

सारस्वतस्त्रिधामा च त्रिवृतो मुनिपुङ्गवः ।
शततेजाः स्वयं धर्मो नारायण इति श्रुतः ॥ १५

तरक्षुश्चारुणिर्धीमांस्तथा देवः कृतञ्जयः।
ऋतञ्जयो भरद्वाजो गौतमः कविसत्तमः ॥ १६

वाचः श्रवाः मुनिः साक्षात्तथा शुष्मायणिः शुचिः ।
तृणबिन्दुर्मुनी रुक्षः शक्तिः शाक्तेय उत्तरः ॥ १७

जातूकण्यों हरिः साक्षात् कृष्णद्वैपायनो मुनिः ।
व्यासास्त्वेते च शृण्वन्तु कलौ योगेश्वरान् क्रमात् ॥ १८

असंख्याता हि कल्पेषु विभोः सर्वान्तरेषु च।
कली रुद्रावताराणां व्यासानां किल गौरवात् ॥ १९

वैवस्वतान्तरे कल्पे वाराहे ये च तान् पुनः।
अवतारान् प्रवक्ष्यामि तथा सर्वान्तरेषु वै ॥ २०

सूतजी बोले- हे द्विजो! वर्तमान वाराह कल्प तथा वैवस्वत मन्वन्तरमें एवं अन्य मन्वन्तरोंमें भी जो व्यास तथा रुद्र हुए हैं, उन सभी ज्ञानप्रदर्शक महात्माओंके विषयमें वेदों तथा पुराणोंके अनुसार मैं यथाक्रम कहता हूँ; आपलोग सुनिये  हे द्विजो! क्रतु, सत्य, भार्गव, अंगिरा, सविता, मृत्यु, बुद्धिसम्पन्न शतक्रतु, मुनिश्रेष्ठ वसिष्ठ, सारस्वत, त्रिधामा, मुनिवर त्रिवृत, शततेजा, साक्षात् धर्मस्वरूप नारायण, तरक्षु, बुद्धियुक्त अरुणि, देव, कृतंजय, ऋतंजय, भरद्वाज, कविश्रेष्ठ गौतम, साक्षात् मुनिस्वरूप वाचः श्रवा, परम पावन शुष्मायणि, मुनि तृणबिन्दु, रुक्ष, शक्ति, शक्तिपुत्र पराशर, जातूकण्र्ण्य तथा साक्षात् विष्णुस्वरूप मुनि कृष्णद्वैपायन-ये अट्ठाईस व्यास हुए। इसी प्रकार कलियुगमें क्रमसे जो योगेश्वर हुए, कल्पोंमें तथा सभी मन्वन्तरोंमें महेश्वरके जो असंख्य अवतार हुए, कलिमें विशेष महिमाके कारण रुद्रों तथा व्यासोंके जो अवतार हुए एवं श्वेतवाराह कल्पके वैवस्वत मन्वन्तरमें तथा अन्य मन्वन्तरोंमें जो अवतार हुए-उन सभीके विषयमें मैं आप लोगोंको बताऊँगा; आप सब सुनें ॥ १२-२०॥ 

ऋषय ऊचुः

मन्वन्तराणि वाराहे वक्तुमर्हसि साम्प्रतम्।
तथैव चोर्ध्वकल्पेषु सिद्धान् वैवस्वतान्तरे ॥ २१

रोमहर्षण उवाच

मनुः स्वायम्भुवस्त्वाद्यस्ततः स्वारोचिषो द्विजाः ।
उत्तमस्तामसश्चैव रैवतश्चाक्षुषस्तथा ॥ २२

वैवस्वतश्च सावर्णिर्धर्मः सावर्णिकः पुनः । 
पिशङ्गश्चापिशङ्गाभः शबलो वर्णकस्तथा ॥ २३

ऋषिगण बोले- [हे सूतजी।] सर्वप्रथम आप वाराह कल्प तथा अन्य कल्पोंके मन्वन्तरोंका वर्णन कीजिये। तत्पश्चात् वैवस्वत मन्वन्तरमें हो चुके सिद्धकि विषयमें बताइ‌ये सूतजी बोले- है द्विजो। आदिमनु स्वायम्भुव मनु हैं, उनके बाद स्वारोचिष मनु हुए। इसी प्रकार क्रमसे उत्तम, तामस, रैवत, चाक्षुष, वैवस्वत, सावर्णि, धर्म, सावर्णिक, पिशंग, अपिशंगाभ, शबल तथा वर्णक-  वे अकारसे लेकर औकारपर्यन्त चौदह स्वरोंके रूपवाले चौदह मनु कहे गये हैं। हे उत्तम ब्राह्मणो! श्वेत, पाण्डु, रक्त, ताम्र, पीत, कापिल, कृष्ण, श्याम, धूम्र, सुधूम्र, अपिशंग, पिशंग, त्रिवर्ण शबल तथा कालन्धुर-ये चौदह वर्णं (रंग) उन पवित्र मनुओंके कहे गये हैं। इस प्रकार वे चौदह मनु स्वायम्भुव आदि नामोंसे, अकार आदि वर्णोंसे तथा श्वेत आदि वर्षों (रंगों) से अभिहित किये गये हैं॥ २१-२६ ॥

औकारान्ता अकाराद्या मनवः परिकीर्तिताः ।
श्वेतः पाण्डुस्तथा रक्तस्ताम्रः पीतश्च कापिलः ॥ २४

कृष्णः श्यामस्तथा धूम्रः सुधूम्रश्च द्विजोत्तमाः । 
अपिशङ्गः पिशङ्गश्च त्रिवर्णः शबलस्तथा ।। २५

कालन्धुरस्तु कथिता वर्णतो मनवः शुभाः। 
नामतो वर्णतश्चैव वर्णतः पुनरेव च ॥ २६

स्वरात्मानः समाख्याताश्चान्तरेशाः समासतः । 
वैवस्वत ऋकारस्तु मनुः कृष्णः सुरेश्वरः ॥ २७

सप्तमस्तस्य वक्ष्यामि युगावर्तेषु योगिनः। 
समतीतेषु कल्पेषु तथा चानागतेषु वै ॥ २८

वाराहः साम्प्रतं ज्ञेयः सप्तमान्तरतः क्रमात्। 
योगावतारांश्च विभोः शिष्याणां सन्ततिस्तथा ।। २९

सम्प्रेक्ष्य सर्वकालेषु तथावर्तेषु योगिनाम् । 
आद्ये श्वेतः कलौ रुद्रः सुतारो मदनस्तथा ॥ ३०

सुहोत्रः कङ्कणश्चैव लोगाक्षिर्मुनिसत्तमाः ।
जैगीषव्यो महातेजा भगवान् दधिवाहनः ॥ ३१

ऋषभश्च मुनिर्थीमानुग्रश्चात्रिः सुबालकः । 
गौतमश्चाथ भगवान् सर्वदेवनमस्कृतः ॥ ३२

वेदशीर्षश्च गोकर्णो गुहावासी शिखण्डभृत् ।
जटामाल्यगृहासश्च दारुको लाङ्गली तथा ॥ ३३

महाकायमुनिः शूली दण्डी मुण्डीश्वरः स्वयम् ।
सहिष्णुः सोमशर्मा च नकुलीशो जगद्‌गुरुः ॥ ३४

सभी मन्वन्तराधिपति संक्षेपमें स्वरात्मक कहे गये हैं। ये वर्तमान सुरेश्वर वैवस्वत मनु ऋकाररूप, कृष्णवर्ण तथा क्रममें सातवें हैं। बीते हुए तथा अनागत कल्पोंमें युगके आवर्तनोंपर आनेवाले योगिरूप उस वैवस्वत मनुके बारेमें मैं बताता हूँ वर्तमान कल्पको श्वेतवाराह कल्प जानना चाहिये। अब मैं इस कल्पके सातवें वैवस्वत मन्वन्तरमें महेश्वरके योगावतारों तथा शिष्यों-प्रशिष्योंका वर्णन करता हूँ सभी कालोंमें तथा युगावर्तनोंमें योगावतारोंको भलीभाँति समझकर उन्हें बताता हूँ। आदि कलि अर्थात् स्वायम्भुव मनुके प्रथम कलिमें रुद्रका 'श्वेत' नामक अवतार हुआ; इसके बाद हे श्रेष्ठ मुनियो! क्रमसे सुतार, मदन, सुहोत्र, कंकण, लोगाक्षि, जैगीषव्य, महातेजस्वी भगवान् दधिवाहन, ऋषभ, मुनि, मेधासम्पन्न उग्र, अत्रि, सुबालक, सभी देवोंके वन्दनीय भगवान् गौतम, वेदशीर्ष, गोकर्ण, गुहावासी, शिखण्डभूत्, जटामाली, अट्टहास, दारुक, लांगली, महाकायमुनि, शूली, दण्डधारी मुण्डीश्वर, सहिष्णु, सोमशर्मा तथा जगद्‌गुरु नकुलीश - ये अट्ठाईस योगाचार्य अवतरित हुए ॥ ३०-३४॥ 

वैवस्वतेऽन्तरे सम्यक् प्रोक्ता हि परमात्मनः।
योगाचार्यावतारा ये सर्वांवर्तेषु सुव्रताः ॥ ३५

व्यासाश्चैवं मुनिश्रेष्ठा द्वापरे द्वापरे त्विमे।
योगेश्वराणां चत्वारः शिष्याः प्रत्येकमव्ययाः ॥ ३६

श्वेतः श्वेतशिखण्डी च श्वेताश्वः श्वेतलोहितः । 
दुन्दुभिः शतरूपश्च ऋचीकः केतुमांस्तथा ॥ ३७

विशोकश्च विकेशश्च विपाशः पापनाशनः ।
सुमुखो दुर्मुखश्चैव दुर्दमो दुरतिक्रमः ॥ ३८

सनकश्च सनन्दश्च प्रभुर्थश्च सनातनः ।
ऋभुः सनत्कुमारश्च सुधामा विरजास्तथा ॥ ३९

शङ्खपा द्वैरजश्चैव मेघः सारस्वतस्तथा। 
सुवाहनो मुनिश्रेष्ठो मेघवाहो महाद्युतिः ।॥ ४० 

कपिलश्चासुरिश्चैव तथा पञ्चशिखो मुनिः ।
वाल्कलश्च महायोगी धर्मात्मानो महौजसः ॥ ४१ 

पराशरश्च गर्गश्च भार्गवश्चाङ्गिरास्तथा।
बलबन्धुर्निरामित्रः केतुशृङ्गस्तपोधनः ॥ ४२ 

लम्बोदरश्च लम्बश्च लम्बाक्षो लम्बकेशकः ।
सर्वज्ञः समबुद्धिश्च साध्यः सर्वस्तथैव च ॥ ४३

सुधामा काश्यपश्चैव वासिष्ठो विरजास्तथा।
अत्रिर्देवसदश्चैव श्रवणोऽथ श्रविष्ठकः ।
कुणिश्च कुणिबाहुश्च कुशरीरः कुनेत्रकः ॥ ४४

कश्यपोऽप्युशनाश्चैव च्यवनोऽथ बृहस्पतिः ।
उतथ्यो वामदेवश्च महायोगो महाबलः ।। ४५

वाचःश्रवा सुधीकश्च श्यावाश्वश्च यतीश्वरः ।
हिरण्यनाभः कौशल्यो लोगाक्षिः कुधुमिस्तथा ॥ ४६

सुमन्तुर्बर्बरी विद्वान् कबन्धः कुशिकन्धरः ।
प्लक्षो दाल्भ्यायणिश्चैव केतुमान् गोपनस्तथा ।। ४७

भल्लावी मधुपिङ्गश्च श्वेतकेतुस्तपोनिधिः । 
उशिको बृहदश्वश्च देवलः कविरेव च ॥ ४८

शालिहोत्रोऽग्निवेशश्च युवनाश्वः शरद्वसुः ।
छगलः कुण्डकर्णश्च कुम्भश्चैव प्रवाहकः ॥ ४९

उलूको विद्युतश्चैव मण्डूको ह्याश्वलायनः ।
अक्षपादः कुमारश्च उलूको वत्स एव च ॥५०

कुशिकश्चैव गर्भश्च मित्रः कौरुष्य एव च।
शिष्यास्त्वेते महात्मानः सर्वावर्तेषु योगिनाम् ॥ ५१

विमला ब्रह्मभूयिष्ठा ज्ञानयोगपरायणाः ।
एते पाशुपताः सिद्धा भस्मोद्धूलितविग्रहाः ॥ ५२

हे सुव्रतो। सभी युगावतोंमें महेश्वरके जो योगाचार्यावतार हुए हैं, वे वैवस्वत मन्वन्तरमें भी भलीभाँति कहे गये हैं। हे श्रेष्ठ मुनियो! इस प्रकार प्रत्येक द्वापरमें ये व्यास भी हुए हैं। उन योगेश्वरोंमें सभीके चार-चार शिष्य हुए, जो काम-क्रोधादि विकारोंसे रहित थे श्वेत, श्वेतशिखण्डी, श्वेताश्व, श्वेतलोहित, दुन्दुभि शतरूप, ऋचीक, केतुमान्, विशोक, विकेश, विपाश, पापनाशन, सुमुख, दुर्मुख, दुर्दम, दुरतिक्रम, सनक, सनन्द, दिव्यशक्तिसम्पन्न सनातन, ऋभु, सनत्कुमार, सुधामा, वित्ज, शंखपा, द्वैरज, मेघ, सारस्वत, मुनिवर सुवाहन, महातेजस्कें मेघवाह, कपिल, आसुरि, मुनि पंचशिख तथा महायंत्री वाल्कल-ये सभी धर्मात्मा तथा महान् ओजस्वी शिष्य हुए। इसी क्रममें पुनः पराशर, गर्ग, भार्गव, अंगिरा, बलबन्धु, निरामित्र, केतुश्रृंग, तपोधन, लम्बोदर, लम्ब, लम्बाक्ष, लम्बकेशक, सर्वज्ञ, समबुद्धि, साध्य, सर्व, सुधामा, काश्यप, वासिष्ठ, विरजा, अत्रि, देवसद, श्रवण, श्रविष्ठक, कुणि, कुणिबाहु, कुशरीर, कुनेत्रक, कश्यप, उशना, च्यवन, बृहस्पति, उतथ्य, वामदेव, महायोग, महाबल, वाचः श्रवा, सुधीक, श्यावाश्व, यतीश्वर, हिरण्यनाभ, कौशल्य, लोगाक्षि, कुथुमि, सुमन्तु, विद्वान् बर्बरी, कबन्ध, कुशिकन्धर, प्लक्ष, दाल्भ्यायणि, केतुमान्, गोपन, भल्लावी, मधुपिंग, श्वेतकेतु, तपोनिधि, उशिक, बृहदश्व, देवल, कवि, शालिहोत्र, अग्निवेश, युवनाश्व, शरद्वसु, छगल, कुण्डकर्ण, कुम्भ, प्रवाहक, उलूक, विद्युत्, मण्डूक, आश्वलायन, अक्षपाद, कुमार, उलूक, वत्स, कुशिक, गर्भ, मित्र तथा कौरुष्य नामवाले शिष्य भी हुए। सभी युगावतोंमें योगाचार्योंक ये महात्मा शिष्य कहे गये हैं। ये सब विमल आत्मावाले, सिद्ध ब्रह्मनिष्ठ, ज्ञान तथा योगमें निरत रहनेवाले भस्म-विभूषित शरीरवाले तथा शैवी दीक्षासे सम्पन्न हैं॥ ३७-५२॥ 

शिष्याः प्रशिष्याश्चैतेषां शतशोऽथ सहस्त्रशः ।
प्राप्य पाशुपतं योगं रुद्रलोकाय संस्थिताः ॥ ५३

देवादयः पिशाचान्ताः पशवः परिकीर्तिताः ।
तेषां पतित्वात्सर्वेशो भवः पशुपतिः स्मृतः ॥ ५४

तेन प्रणीतो रुद्रेण पशूनां पतिना द्विजाः।
योगः पाशुपतो ज्ञेयः परावरविभूतये ॥ ५५

इनके भी सैकड़ों-हजारों शिष्य तथा प्रशिष्य पाशुपत योग प्राप्तकर शिवलोकके अधिकारी हुए देवतासे लेकर पिशाचपर्यन्त सभी प्राणी पशु कहे गये हैं, उनका पत्ति अर्थात् स्वामी होने के कारण सर्वेश्वर शिव को पशुपति कहा जाता है हे द्विजो! सभीको परम ऐश्वर्यकी प्राप्ति करानेहेतु उन पशुपति रुद्रके द्वारा प्रवर्तित योग 'पाशुपतयोग' के नामसे जाना जाता है॥ ५३ - ५५॥

॥ इति श्रीलिङ्गमहापुराणे पूर्वभागे मनुव्यासयोगेश्वरतच्छिष्यकथनं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७॥

॥ इस प्रकार श्रीलिङ्गमहापुराणके अन्तर्गत पूर्वभागमें 'मनुष्यासयोगेश्वरतच्छिष्यकथन' नामक सातवाँ अध्याय पूर्ण हुआ ॥ ७॥


लिंग पुराण: सातवाँ अध्याय पर अक्सर पूछे जाने वाले प्रश्न (FAQs)

विषय: माहेश्वर योग का प्रतिपादन, अट्ठाईस व्यासों, चौदह मनुओं, और माहेश्वर योगावतारों का वर्णन।

प्रश्न 1: माहेश्वर योग क्या है?

उत्तर:
माहेश्वर योग भगवान शिव के अनुग्रह से प्राप्त एक दिव्य योग है, जो ज्ञान, वैराग्य, और प्राणायाम आदि योग साधनों के माध्यम से मोक्ष प्राप्त करने का मार्ग प्रदान करता है।

प्रश्न 2: भगवान शिव के अनुग्रह से कौन-कौन से लाभ होते हैं?

उत्तर:
भगवान शिव की कृपा से:

  1. ज्ञान की उत्पत्ति होती है।
  2. योग में प्रवृत्ति होती है।
  3. योग के माध्यम से मोक्ष प्राप्त होता है।
  4. समस्त सिद्धियों और आत्मिक कल्याण की प्राप्ति होती है।

प्रश्न 3: अट्ठाईस व्यास कौन-कौन हैं?

उत्तर:
अट्ठाईस व्यास निम्नलिखित हैं:

  1. क्रतु
  2. सत्य
  3. भार्गव
  4. अंगिरा
  5. सविता
  6. मृत्यु
  7. शतक्रतु
  8. वसिष्ठ
  9. सारस्वत
  10. त्रिधामा
  11. त्रिवृत
  12. शततेजा
  13. धर्म (स्वयं नारायण)
  14. तरक्षु
  15. अरुणि
  16. देव
  17. कृतंजय
  18. ऋतंजय
  19. भरद्वाज
  20. गौतम
  21. वाचःश्रवा
  22. शुष्मायणि
  23. तृणबिंदु
  24. रुक्ष
  25. शक्ति
  26. जातूकर्ण्य
  27. हरि
  28. कृष्णद्वैपायन

प्रश्न 4: चौदह मनु कौन हैं और उनके नाम कैसे वर्णित हैं?

उत्तर:
चौदह मनु और उनके नाम इस प्रकार हैं:

  1. स्वायंभुव
  2. स्वारोचिष
  3. उत्तम
  4. तामस
  5. रैवत
  6. चाक्षुष
  7. वैवस्वत
  8. सावर्णि
  9. धर्म
  10. सावर्णिक
  11. पिशंग
  12. अपिशंगाभ
  13. शबल
  14. वर्णक

इन मनुओं के नाम अकार से औकार तक स्वरात्मक रूप में और श्वेत, पाण्डु, रक्त, ताम्र आदि रंगों के आधार पर दिए गए हैं।

प्रश्न 5: योगाचार्य अवतार कौन-कौन हैं?

उत्तर:
योगाचार्य अवतारों में प्रमुख रूप से शामिल हैं:

  1. श्वेत
  2. सुतार
  3. मदन
  4. सुहोत्र
  5. कंकण
  6. लोगाक्षि
  7. जैगीषव्य
  8. दधिवाहन
  9. ऋषभ
  10. गौतम
  11. वेदशीर्ष
  12. गोकर्ण
  13. शिखंडभृत
  14. दारुक
  15. लांगली
  16. नकुलीश

प्रश्न 6: भगवान शिव योगमार्ग द्वारा प्राणियों पर कब कृपा करते हैं?

उत्तर:
भगवान शिव प्रत्येक युग के अंत और आवश्यक काल में योगमार्ग द्वारा प्राणियों पर कृपा करते हैं। यह कृपा ज्ञान, ध्यान और योग के माध्यम से प्रकट होती है।

प्रश्न 7: वैवस्वत मनु का क्या महत्व है?

उत्तर:
वैवस्वत मनु, वर्तमान सातवें मनु हैं, जो वैवस्वत मन्वंतर में आते हैं। इनका वर्ण कृष्ण और स्वर ऋकार स्वरूप है।

प्रश्न 8: व्यासों की परंपरा कैसे संचालित होती है?

उत्तर:
व्यासों की परंपरा शिष्य-प्रशिष्य परंपरा के माध्यम से संचालित होती है। वेद, पुराण, और योग का ज्ञान भगवान शिव से प्राप्त होकर, क्रमशः ब्राह्मण, क्षत्रिय, और वैश्यों को सौंपा गया।

प्रश्न 9: महेश्वर योग के अनुयायियों की विशेषताएं क्या हैं?

उत्तर:
महेश्वर योग के अनुयायी:

  1. सभी तत्वों के ज्ञाता होते हैं।
  2. वैराग्य में स्थित रहते हैं।
  3. प्राणायाम और ध्यान का पालन करते हैं।
  4. करुणा और सहिष्णुता जैसे गुणों से संपन्न होते हैं।

प्रश्न 10: वाराह कल्प और वैवस्वत मन्वंतर में क्या अंतर है?

उत्तर:

  • वाराह कल्प संपूर्ण ब्रह्मांडीय कालखंड का नाम है।
  • वैवस्वत मन्वंतर, वाराह कल्प के सातवें भाग में आता है।

प्रश्न 11: लिंग पुराण के इस अध्याय में मुख्यतः किन विषयों का वर्णन है?

उत्तर:
इस अध्याय में मुख्य रूप से निम्नलिखित विषयों का वर्णन है:

  1. माहेश्वर योग की महिमा।
  2. अट्ठाईस व्यासों और उनकी परंपरा।
  3. चौदह मनुओं की सूची और उनके स्वरूप।
  4. महेश्वर योग के अवतार और उनके शिष्य।

प्रश्न 12: भगवान शिव के योगावतार कितने प्रकार के होते हैं?

उत्तर:
भगवान शिव के योगावतार अट्ठाईस प्रकार के होते हैं, जो विभिन्न युगों और मन्वंतरों में योग का प्रचार करते हैं।

click to read 👇👇

टिप्पणियाँ