अग्नि पुराण तीन सौ साठवाँ अध्याय - Agni Purana 360 Chapter
अग्नि पुराण तीन सौ साठवाँ अध्याय - स्वर्गपातालादिवर्गाः
अग्निरुवाच
स्वर्गादिनामलिङ्गो यो हरिस्तं प्रवदामि ते ।
स्वः स्वर्गनाकत्रिदिवा द्योदिवौ द्वेत्रिपिष्टपं ।। १ ।।
देवा वृन्दारका लेखा रुद्राद्या गणदेवताः ।
विद्याधरोऽप्सरोयक्षरक्षोगन्धर्वकिन्नराः ।। २ ।।
पिशाचो गुह्यकः सिद्धो भूतोऽमी देवयोनयः ।
देवद्विषोऽसुरा दैत्याः सुगतः स्यात्तथागतः ।। ३ ।।
ब्रह्मात्मभूः सुरज्येष्ठो विष्णुर्न्नारायणो हरिः ।
रेवतीशो हली रामः कामः परञ्चशरः स्मरः ।। ४ ।।
लक्ष्मीः पद्मालया पद्मा सर्व्वः सर्व्वेश्वरः शिवः ।
कपर्दोऽस्य जटाजूटः पिनाकोऽजगबन्धनुः ।। ५ ।।
प्रमथाः स्युः पारिषदा मृड़ानी चण्डिकाऽम्बिका ।
द्वैमातुरो गजास्यश्च सेनानीरग्निभूर्गुहः ।। ६ ।।
आखण्डलः सुनासीरः सुत्रामाणो दिवस्पतिः ।
पुलोमजा शचीन्द्राणी देवी तस्य तु वल्लभा ।। ७ ।।
स्यात् प्रासादो वैजयन्तो जयन्तः पाकशासनिः ।
ऐशवतेऽभ्रमातह्गैरावणाभ्रमुवल्लभाः ।। ८ ।।
ह्रादिनी वज्रमस्त्री स्यात् कुलिशम्भिदुरं पविः ।
व्योमयानं विमानोऽस्त्री पीयूषममृतं सुधा ।। ९ ।।
स्यात् सुधर्म्मा देवसभा स्वर्गङ्गा सुरदीर्घिका ।
स्त्रियां बहुष्वप्सरसः स्वर्व्वेश्या उर्व्वशीमुखाः ।। १० ।।
हाहा ह्हूस्च गन्धर्व्वा अग्निर्वग्निर्धनञ्चयः ।
जातवेदाः कृष्णवर्त्मा आश्रयाशश्च पावकः ।। ११ ।।
हिरण्यरेताः सप्तार्च्चिः शुक्रश्चैवाशुशुक्षणिः ।
शुचिरप्पित्तमोर्व्वस्तु वाडबो वडवानलः ।। १२ ।।
वह्नेर्द्वयोर्ज्वालकीलावर्च्चितिः शिखा स्त्रियां ।
त्रिषु स्फुलिङ्गोऽग्रिकणो धर्म्मराजः परेतराट् ।। १३ ।।
कालोऽन्तको दण्डधरः श्राद्धेदेवोऽथ राक्षसः ।
कौणपास्रपक्रव्यादा यातुधानश्च नैर्ऋतिः ।। १४ ।।
प्रचेता वरूणः पाशी स्वसनः स्पर्शनोऽनिलः ।
सदागतिर्मातरिश्वा प्राणो मरुत् समीरणः ।। १५ ।।
जवो रंहस्तरसी तु लघुक्षिप्रमरन्द्रुतम् ।
सत्वरं चपलं सूर्णमविलम्बितमाशु च ।। १६ ।।
सततेऽनारताश्रान्तसन्तताविरतानिशं ।
नित्यानवलरताजस्रमप्यथातिशयो भरः ।। १७ ।।
अतिवेलभृशात्यर्थातिमात्रोद्गाढनिर्भरम् ।
तीव्रैकान्तनितान्तानि गाढवाढदृढानि च ।। १८ ।।
गुह्यकेशो यक्षराजो राजराजो धनाधिपः ।
स्यात् किन्नरः किंपुरुषस्तुरङ्गवदनो मयुः ।। १९ ।।
निधिर्न्ना शेवधिर्व्योम त्वभ्रं पुष्करमम्बरम् ।
द्योदिवौ चान्तरीक्षं खं काष्ठाशाककुभो दिशः ।। २० ।।
अभ्यन्तरन्त्वन्तरालञ्चक्रवाड़न्तु मण्डलं ।
तडित्वान् वारिदो मेघस्तनयित्नुर्वलाहकः ।। २१ ।।
कादम्बिनी मेधमाला स्तनितं गर्जितं तथा ।
शम्पाशतह्नदाह्नादिन्यैरावत्यः क्षणप्रभाः ।। २२ ।।
तडित्सौदामिनी विद्युच्चञ्चला चपलाऽपि च ।
स्फूर्जथुर्व्वज्रनिष्पेषो वृष्टिघातस्त्ववग्रहः ।। २३ ।।
धारा सम्पात् आशारः शीकरोऽम्बुकणाः स्मृताः ।
वर्षोपलस्तु करका मेघच्छन्नेऽह्नि दुर्द्दिनं ।। २४ ।।
अन्तर्धा व्यवधा पुंसि त्वन्तर्द्धिंरपवारणं ।
अपिधानतिरोधानपिधानच्छनानि च ।। २५ ।।
अब्जो जैवातृकः सोमो ग्लौर्मृगाङ्कः कलानिधिः ।
विधुः कुमुदवन्धुश्च विम्बोऽस्त्री मण्डलं त्रिषु ।। २६ ।।
कला तु षोडशो भागो भित्तं शकलखण्डके ।
चन्द्रिका कौमुदी ज्योत्स्त्रा प्रसादस्तु प्रसन्नता ।। २७ ।।
लक्ष्णं लक्ष्मकं चिह्नं शोभा कान्तिद्यु तिश्छविः ।
सुषमा परमा शोभा तुषारस्तुहिनं हिमं ।। २८ ।।
अवश्यायस्तु नीहारः प्रालेयः शिशिरो हिमः ।
नक्षत्रमृक्षं भन्तारा तारकाप्युडु वा स्त्रियां ।। २९ ।।
गुरुर्जीव आङ्गिरस उशना भार्गवः कविः ।
विधुन्तुदस्तमो राहुर्ल्लग्नं राश्युदयः स्मृतः ।। ३० ।।
सप्तर्षयो मरीच्यत्रिमुखाश्चित्रशिखण्डिनः ।
इरिदश्वव्रध्नपूषद्युमणिर्म्मिहिरो रविः ।। ३१ ।।
परिवेषस्तु परिधिरुपसूर्य्यकमण्डले ।
किरणोऽस्नमयूखांशुगभस्तिघृणिधूष्णयः ।। ३२ ।।
भानुः करो मरीचिः स्त्रीपुंसयोर्दीधितिः स्त्रियां ।
स्युः प्रभा रुग्रुचिस्त्विड्भाभाश्छविद्युतिदीप्तयः ।। ३३ ।।
रोचिः शोचिरुभे क्लीवे प्रकाशो द्योत आतपः ।
कोष्णं कवोष्णं मन्दोष्णं कदुष्णं त्रिषु तद्वति ।। ३४ ।।
तिग्मं तीक्ष्णं खरं तद्वद्दिष्टोऽनेहा च कालकः ।
घस्रो दिनाहनी चैध सायंसन्ध्या पितृप्रसूः ।। ३५ ।।
प्रत्यूषोऽहर्मुखं कल्यमुषःप्रत्यूषसी अपि ।
प्राह्वापराद्वमध्याह्णास्त्रिसन्ध्यमथ शर्व्वरी ।। ३६ ।।
यामी तमी तमिस्रा च ज्यौत्स्नी चन्द्रिकयान्विता ।
आगामिवर्त्तमानाहर्युक्तायां निशि पक्षिणी ।। ३७ ।।
अर्द्धरात्रानिशीथौ द्वौ प्रदोषो रजनीमुखं ।
स पर्व्वसन्धिः प्रतिपत्पञ्चदश्योर्यदन्तरम् ।। ३८ ।।
पक्षान्तौ पञ्चदश्यौ द्वे पौर्णमासी तु पूर्णिमा ।
कलाहिने सानुमतिः पूर्णे राका निशाकरे ।। ३९ ।।
अमावास्या त्वमावस्या दर्शः सूर्य्येन्दुसङ्गमः ।
सा दृष्टेन्दुः सिनीवाली सा नष्टेन्दुकला हुहूः ।। ४० ।।
संवर्त्तः प्रलयः कल्पः क्षयः कल्पान्त इत्यपि ।
कलुषं वृजिनैनो।़घमंहोदुरितदुष्कृतम् ।। ४१ ।।
स्याद्धर्म्ममस्त्रियां पुण्यश्रेयसी सुकृतं वृषः ।
मुत्प्रीतिः प्रमदो हर्षः प्रमोदामोदसम्मदाः ।। ४२ ।।
स्यादानन्दथुरानन्दः शर्म्मशातसुखानि च ।
श्वाश्रेयसं शिवं भद्रं कल्याणं मड्गलं शुभम् ।। ४३ ।।
भावुकं भविकं भव्यं कुशलं क्षेममस्त्रियां ।
दैवं दिष्टं भागधेयं भाग्यं स्त्री नियतिर्व्विधिः ।। ४४ ।।
क्षेत्रज्ञ आत्मा पुरुषः प्रधानं प्रकृतिः स्त्रियां ।
दैवं दिष्टं भागधेयं भाग्यं स्त्री नियतिर्व्विधिः ।। ४५ ।।
चित्तन्तु चेतो हृदयं स्वान्तं हृन्मानसम्मनः ।
बुद्धिर्म्मनीषा विषणा धीः प्रज्ञा शेमुषी मतिः ।। ४६ ।।
प्रेक्षोपलब्धिश्चित्सम्बित्प्रतिपज्ज्ञप्तिचेतनाः ।
धीर्धारणावती मेधा सङ्कल्पः कर्म्म मानसं ।। ४७ ।।
सङ्ख्या विचारणा चर्च्चा विचिकित्सा तु संशयः ।
अध्याहारस्तर्क्क ऊहः समौ निर्णयनिश्चयौ ।। ४८ ।।
मिथ्यादृष्टिर्नाम्तिकता भ्रान्तिर्म्मिथ्यामतिर्भ्रमः ।
अङ्गीकाराभ्युपगमप्रतिश्रवसमाधयः ।। ४९ ।।
मोक्षे धीर्ज्ञानमन्यत्र विज्ञानं शिल्पशास्त्रयोः ।
मुक्तिः कैवल्यनिर्व्वाणश्रेयोनिः श्रेयसामृतं ।। ५० ।।
मोक्षोऽपवर्गोथाज्ञानमविद्याहम्मतिः स्त्रियां ।
विमर्दोत्थे परिमलो गन्धे जनमनोहरे ।। ५१ ।
आमोदः सोऽतिनिर्हारी सुरभिर्घ्राणतर्पणः ।
शुक्लशुभ्रशुचिश्येतविशदश्वेतपाण्डराः ।। ५२ ।।
अवदातः सितो गौरो बलक्षो धवलोऽर्ज्जुनः ।
हरिणाः पाण्डुरः पाण्डुरीषत्पाण्डुस्तु धूसरः ।। ५३ ।।
कृष्णे नीलासितश्यामकालश्यामलमेचकाः ।
पीतो गौरो हरिद्राभः पालाशो परितो हरित् ।। ५४ ।।
रोहितो लोहितो रक्तः शोणः कोकनदच्छविः ।
अचव्यक्तरागस्त्वरुमः श्वेतरक्तस्तु पाटलः ।। ५५ ।।
श्यावः स्यातकपिशो धूम्रधूमलौ कृष्णलोहिते ।
क्कड़ारः कपिलः पिड्गपिशङ्गौ कद्रुपिङ्गलौ ।। ५६ ।।
चित्रं विर्म्मीरकल्माषशवलैताश्च कर्व्वुरे ।
व्याहार उक्तिर्लपितमपभ्रंशोऽपशब्दकः ।। ५७ ।।
तिङ्सुवन्तवयो वाक्यं क्रिया वा कारकान्विता ।
इतिहासः पुरावृत्तं पुराणं पञ्चलक्षणं ।। ५८ ।।
आख्यातिकोपलब्धार्था प्रबन्धः कल्पना कथा ।
समाहारः संग्रहस्तु प्रवह्लिका प्रहेलिका ।। ५९ ।।
समस्या तु समासार्था स्मृतिस्तु धर्म्मसंहिता ।
आख्याह्वे चाभिधानञ्च वार्त्ता वृत्तान्त ईरितः ।। ६० ।।
हूतिराकारणाह्वानमुपन्यासस्तु वाङ्मुखं ।
विवादो व्यवहारः स्यात् प्रतिवाक्योत्तरे समे ।। ६१ ।।
उपोद्घात उदाहारो ह्यथ मिथ्याभिसंशनम् ।
अभिशापो यशः कीर्त्तिः प्रश्नः पृच्छानुयोगकः ।। ६२ ।।
आम्रेडितं द्विस्त्रिरुक्तं कुत्सानिन्दे च गर्हणे ।
स्यादाभाषणमालापः प्रलापोऽनर्थकं वचः ।। ६३ ।।
अनुलापो मुहुर्भाषा विलापः परिदेवनं ।
विप्रलापो विरोधोक्तिः संलापो भापणं मिथः ।। ६४ ।।
सुप्रलापः सुवचनमपलापस्तु निह्नवः ।
उषती वागकल्याणी सङ्गतं हृदयङ्गमं ।। ६५ ।।
अत्यर्थमधुरं सान्त्वमबद्धं स्यादनर्थकं ।
निष्ठुराश्लीलपरुषं ग्राम्यं वै सूनृतं प्रिये ।। ६६ ।।
सत्यं तथ्यमृतं सम्यङ्नादनिस्वाननिस्वनाः ।
आरवारावसंरावविरावा अथ मर्म्मरः ।। ६७ ।।
स्वनिते वस्त्रपर्णानां भूषणानान्तु शिञ्जितं ।
वीणाया निक्कणः क्काणः तिरश्चां वाशितं रुतं ।। ६८ ।।
कोलाहलः कलकलो गीतं गानमिमे समे ।
स्त्री प्रतिश्रुत् प्रतिध्वाने तन्त्रीकण्ठान्निसादकः ।। ६९ ।।
काकली तु कले सूक्ष्मे ध्वनौ तु मधुरास्फुटे ।
कलो मन्द्रस्तु गम्भीरे तारोऽत्युच्चैस्त्रयस्त्रिषु ।। ७० ।।
समन्वितलयस्त्वेकतालो वीणा तु वल्लकी ।
विपञ्ची सा तु तन्त्रीभिः सप्तभिः परिवादिनी ।। ७१ ।।
ततं वीणादिकं वाद्यमानद्धं मुरजादिकं ।
वंश्यादिकन्तु शुषिरं कांस्यतालादिकं घनं ।। ७२ ।।
चतुर्व्विधमिदं वाद्यं वादित्राताद्यनामकं ।
मृदङ्गा मुरजा भेदास्त्वङ्क्यालिङ्ग्योऽर्द्धकास्त्रयः ।। ७३ ।।
स्याद्यशःपटहो ढक्का भेर्य्यामानकदुन्दुभिः ।
आनकः भेदा झर्झरीडिण्डिमादयः ।। ७४ ।।
मर्द्दलः पणवस्तुल्यौ क्रियामानन्तु तालकः ।
लयः साम्यं ताण्डवन्तु नाट्यं लास्यञ्च नर्त्तनं ।। ७५ ।।
तौर्य्यत्रिकं नृत्यगीतवाद्यं नाट्यमिदं त्रयम् ।
राजा भट्टारको देवः साभिषेका च देव्यपि ।। ७६ ।।
श्रृङ्गरवीरकरुणाद्भुतहास्यभयानकाः ।
वीभत्सरौद्रे च रसाः श्रृङ्गारः शुचिरुज्ज्वलः ।। ७७ ।।
उत्साहवर्द्धनो वीरः कारुण्यं करुणा घृणा ।
कृपा दया चानुकम्पाऽप्यनुक्रोशोऽप्यथो हसः ।। ७८ ।।
हासो हास्यञ्च बीभत्सं विकृतं त्रिष्विदं द्वयं ।
विस्मयोऽद्भुतमाश्चर्य्यं चित्रमप्यथ भैरवं ।। ७९ ।।
दारुणं भीषणं भीष्मं घोरं भीमं भयानकं ।
भयङ्करं प्रतिभयं रौद्रस्तुग्रममी त्रिषु ।। ८० ।।
चतुर्द्दश दरत्रासौ भीतिर्भीः साध्वसम्भयं ।
विकारो मानसो भावोऽनुभावो भावबोधनः ।। ८१ ।।
गर्व्वोऽभिमानोऽहङ्कारो मानश्चित्तसमुन्नतिः ।
अनादरः परिभवः परिभावस्तिरस्क्रिया ।। ८२ ।।
व्रीडा लज्जा त्रपा ह्राः स्यादभिध्यानं धने स्पृहा ।
कौतूहलं कौतुकञ्च कुतुकञ्च कुतूहलं ।। ८३ ।।
स्त्रीणं विलासविव्वोकविभ्रमा ललितन्तथा ।
हेला लीलेत्यमी हावाः क्रियाः श्रृङ्गारभावजाः ।। ८४ ।।
द्रवकेलिपरीहासाः क्रोड़ा लीला च कूर्द्दनं ।
स्यादाच्छुरितकं हासः सोत्प्रासः समनाक्स्मितं ।। ८५ ।।
अधोभुवनपातालं च्छिद्रं श्वभ्रं वपा शुषिः ।
गर्त्तावटौ भुवि श्वभ्रे तमिशन्तिमिरं तमः ।। ८६ ।।
सर्पः पृदाकुर्भुजगो दन्दशूकों विलेशयः ।
विषं क्ष्वेडश्च गरलं निरयो दुर्गतिः स्त्रियां ।। ८७ ।।
पयः कीलालममृतमुदकं भुवनं वनं ।
भङ्गस्तरङ्गु ऊर्म्मिर्व्वा कल्लोलोल्लोलकौ च तौ ।। ८८ ।।
पृषन्तिविन्दुपृषताः कूलं रोधश्च तीरकं ।
तोयोत्थितं तत् पुलिनं जम्बालं पङ्ककर्दमौ ।। ८९ ।।
जलोच्छ्वासाः परीवाहाः कूपकास्तु विदारकाः ।
आतरस्तरपण्यं स्याद्द्रोणी काष्ठाम्बुवाहिनी ।। ९० ।।
कलुषश्चाविलोऽच्छस्तु प्रसन्नोऽथ गभीरकं ।
अगाधं दासकैवर्त्तौ शम्बूका जलशुक्तयः ।। ९१ ।।
सौगन्धिकन्तु कह्लारं नीलमिन्दीवरं कजं ।
स्यादुत्पलं कुवलयं सिते कुमुदकैरवे ।। ९२ ।।
शालूकमेषां कन्दः स्यात् पद्मं तामरसङ्कजं ।
नीलोत्पलं कुवलयं रक्तं कोकनदं स्मृतम् ।। ९३ ।।
करहाटः शिफा कन्दं किञ्चल्कः केशरोऽस्त्रियां ।
खनिः स्त्रियामाकरः स्यात् पादाः प्रत्यन्तपर्व्वताः ।। ९४ ।।
उपत्यकाद्रेरासन्ना भूमिरूद्र्ध्वमधित्यका ।
स्वर्गपातालवर्गाद्या उक्ता नानार्खकान् श्रृणु ।। ९५ ।।
इत्यादिमहापुराणे आग्नेये स्वर्गपातालवर्गा नाम षष्ट्यधिकत्रिशततमोऽध्यायः ॥
अग्नि पुराण - तीन सौ साठवाँ अध्याय हिन्दी मे Agni Purana 360 Chapter In Hindi
तीन सौ साठवाँ अध्याय स्वर्ग-पाताल आदि वर्ग
अग्निदेव कहते हैं- कात्यायन! स्वर्ग आदिके नाम और लिङ्ग जिनके स्वरूप हैं, उन शुद्ध स्वरूप श्रीहरिका मैं वर्णन करता हूँ स्वः [अव्यय], स्वर्ग, नाक, त्रिदिव [पुंलिङ्ग), द्यो, दिव्- ये दो स्त्रीलिङ्ग और त्रिविष्टप [नपुंसक ये सब 'स्वर्गलोक' के नाम हैं। देव, वृन्दारक और लेख ये (पुँल्लिङ्ग शब्द) देवताओंके नाम हैं। 'रुद्र' आदि शब्द गणदेवताके वाचक हैं। विद्याधर, अप्सरा, यक्ष, राक्षस, गन्धर्व, किंनर, पिशाच, गुह्यक, सिद्ध और भूत-ये सब 'देवयोनि 'के अन्तर्गत हैं। देवद्विट्, असुर और दैत्य-ये असुरोंके तथा सुगत और तथागत- ये बुद्धके नाम हैं। ब्रह्मा, आत्मभू और सुरज्येष्ठ ये ब्रह्माजीके; विष्णु, नारायण और हरि ये भगवान् विष्णुके; रेवतीश, हली और राम ये बलभद्रजीके तथा काम, स्मर और पञ्चशर ये कामदेवके नाम हैं। लक्ष्मी, पद्मालया और पद्मा- ये लक्ष्मीजीके तथा शर्व, सर्वेश्वर और शिव- ये भगवान् शंकरके नाम हैं। उनकी बँधी हुई जटाके दो नाम हैं- कपर्द और जटाजूट। उनके धनुषके भी दो नाम हैं- पिनाक और अजगव। शिवजीके पार्षद प्रमथ कहलाते हैं। मृडानी, चण्डिका और अम्बिका- ये पार्वतीजीके; द्वैमातुर और गजास्य (गजानन) - ये गणेशजीके तथा सेनानी, अग्निभू और गुह-ये स्वामी कार्तिकेयजीके नाम हैं। आखण्डल, शुनासीर, सुत्रामा और दिवस्पति-ये इन्द्रके तथा पुलोमजा, शची और इन्द्राणी-ये उनकी प्रियतमा शची देवीके नाम हैं।
इन्द्रके महलका नाम वैजयन्त, पुत्रका नाम जयन्त और पाकशासनि तथा हाथीके नाम ऐरावत, अभ्रमातङ्ग, ऐरावण और अभ्रमुवल्लभ हैं। हादिनी (स्त्रीलिङ्ग), पुँल्लिङ्ग और नपुंसकलिङ्गमें प्रयुक्त होनेवाला वज्र, कुलिश (नपुंसक), भिदुर (नपुंसक) और पवि (पुंलिङ्ग)- ये सब इन्द्रके वज्रके नाम हैं। व्योम-यान (नपुं०) तथा विमान (पुलि० नपु०) ये आकाशमें विचरनेवाले देववाहनोंके नाम हैं। पीयूष, अमृत और सुधा- ये अमृतके नाम हैं। (इनमें सुधा तो स्त्रीलिङ्ग और शेष दोनों नाम नपुंसकलिङ्ग हैं।) देवताओंकी सभा 'सुधर्मा' कहलाती है। देवताओंकी नदी गङ्गाका नाम स्वर्गङ्गा और सुरदीर्घिका है। उर्वशी आदि अप्सराओंको अप्सरा और स्वर्वेश्या कहते हैं। इनमें अप्सरस् शब्द स्त्रीलिङ्ग एवं बहुवचनमें प्रयुक्त होता है। हाहा, हुहु आदि गन्धवोंके नाम हैं। अग्नि, वहि, धनंजय, जातवेदा, कृष्णवर्मा, आश्रयाश, पावक, हिरण्यरेताः, सप्तार्चि शुक्ल, आशुशुक्षणि, शुचि और अष्पित्त ये अग्निके नाम हैं तथा और्व, वाडव और वडवानल- ये समुद्रके भीतर जलनेवाली आगके नाम हैं। आगकी ज्वालाके पाँच नाम हैं- ज्वाल, कील, अर्चिषु, हेति और शिखा। इनमें पहले दो शब्द स्त्रीलिङ्ग और पुल्लिङ्ग दोनोंमें प्रयुक्त होते हैं। अर्चिष् नपुंसकलिङ्ग है तथा हेति और शिखा स्त्रीलिङ्ग शब्द हैं। आगकी चिनगारीके दो नाम हैं-स्फुलिङ्ग और अग्निकण। इनमें पहला तीनों लिङ्गोंमें और दूसरा केवल पुल्लिङ्गमें प्रयुक्त होता है।
धर्मराज, परेतरा, काल, अन्तक, दण्डधर और श्राद्धदेव-ये यमराजके नाम हैं। राक्षस, कौणप, अश्रप, क्रव्याद, यातुधान और नैऋति ये राक्षसोंक नाम हैं। प्रचेता, वरुण और पाशी ये वरुणके तथा श्वसन, स्पर्शन, अनिल, सदागति, मातरिश्वा, प्राण, मरुत् और समीरण ये वायुके नाम हैं। जव, रंहस् और तरस् ये वेगके वाचक हैं। (इनमें पहला पुल्लिङ्ग और शेष दोनों शब्द नपुंसकलिङ्ग हैं।) लघु, क्षिप्र, अर, दुत, सत्वर, चपल, तूर्ण, अविलम्बित और आशु ये शीघ्रताके अर्थमें प्रयुक्त होते हैं। (क्रियाविशेषण होनेपर इन सबका नपुंसकलिङ्ग एवं एकवचनमें प्रयोग होता है।) सतत, अनारत, अश्रान्त, संतत, अविरत, अनिश, नित्य, अनवरत और अजस्त्र ये निरन्तरके वाचक हैं। (ये भी प्रायः क्रियाविशेषणमें ही प्रयुक्त होते हैं, केवल 'नित्य' शब्दका ही अन्य विशेषणोंमें भी प्रयोग होता है।) अतिशय, भर, अतिवेल, भूश, अत्यर्थ, अतिमात्र, उद्गाढ, निर्भर, तीव्र, एकान्त, नितान्त, गाढ, बाढ और दृढ-ये अतिशय (अधिकमात्रा) के वाचक हैं। गुह्यकेश, यक्षराज, राजराज और धनाधिप-ये कुबेरके नाम हैं। किंनर, किम्पुरुष, तुरंगवदन और मयु-ये किंनरोंके वाचक शब्द हैं। निधि और शेवधि ये दोनों पुलिङ्ग शब्द निधिके वाचक हैं। व्योम, अभ्र, पुष्कर, अम्बर, यो, दिव्, अन्तरिक्ष और ख-ये आकाशके पर्याय हैं। (इनमें द्यो और दिव् शब्द स्त्रीलिङ्गमें प्रयुक्त होते हैं और शेष सब नपुंसकलिङ्गामें।) काष्ठा, आशा, ककुभ् और दिश्-ये दिशा-अर्थके बोधक हैं। अभ्यन्तर और अन्तराल शब्द मध्यके तथा चक्रवाल और मण्डल शब्द गोलाकार मण्डल एवं समुदायके वाचक हैं। तडित्वान्, वारिद, मेघ, स्तनयित्नु और बलाहक-ये मेघके पर्याय हैं॥ १-२१॥
बादलोंकी घटाका नाम है कादम्बिनी और मेघमाला तथा स्तनित और गर्जित- ये (नपुंसकलिङ्ग) शब्द मेघगर्जनाके वाचक हैं। शम्पा, शतहृदा, हादिनी, ऐरावती, क्षणप्रभा, तडित्, सौदामिनी (सौदामनी), विद्युत्, चञ्चला और चपला ये बिजलीके पर्याय हैं। स्फूर्जधु और वज्र-निर्घोष- ये दो बिजलीकी गड़गड़ाहटके नाम हैं। वर्षाकी रुकावटको वृष्टिघात और अवग्रह कहते हैं। धारा-सम्पात और आसार ये दो मुसलाधार वृष्टिके नाम हैं। जलके छींटों या फुहारोंको शीकर कहते हैं। वर्षाके साथ गिरनेवाले ओलोंका नाम करका है। जब मेघोंकी घटासे दिन छिप जाय तो उसे दुर्दिन कहते हैं। अन्तर्धा, व्यवधा, पुल्लिङ्गमें प्रयुक्त होनेवाला अन्तधि तथा (नपुंसकलिङ्ग) अपवारण, अपिधान, तिरोधान, पिधान और आच्छादन ये आठ अन्तर्धान (अदृश्य होने) के नाम हैं। अब्ज, जैवात्रिक, सोम, ग्लीः मृगाङ्क, कलानिधि, विधु तथा कुमुद बन्धु ये चन्द्रमाके पर्याय हैं। चन्द्रमा और सूर्यके मण्डलका नाम है-बिम्ब और मण्डल। इनमें बिम्ब शब्दका पुल्लिङ्ग और नपुंसकलिङ्गमें तथा मण्डल शब्दका तीनों लिङ्गोंमें प्रयोग होता है। चन्द्रमाके सोलहवें भागको कला कहते हैं। भित्त, शकल और खण्ड- ये टुकड़ेके वाचक हैं। चाँदनीको चन्द्रिका, कौमुदी और ज्योत्स्ना कहते हैं। प्रसाद और प्रसन्नता- ये निर्मलता और हर्षके बोधक हैं। लक्षण, लक्ष्म और चिह्न- ये चिह्नके तथा शोभा, कान्ति, द्युति और छवि-ये शोभाके नाम हैं। उत्तम शोभाको सुषमा कहते हैं। तुषार, तुहिन, हिम, अवश्याय, नीहार, प्रालेय, शिशिर और हिम ये पालेके वाचक हैं। नक्षत्र, ऋक्ष, भ, तारा, तारका और उडु-ये नक्षत्रके पर्याय हैं। इनमें उडु शब्द विकल्पसे स्त्रीलिङ्ग और नपुंसक होता है। गुरु, जीव और आङ्गिरस ये बृहस्पतिके; उशना, भार्गव और कवि- ये शुक्राचार्यके तथा विद्युतुद, तम और राहु- ये तीन राहुके नाम हैं।
राशियोंके उदयको लग्न कहते हैं। मरीचि और अत्रि आदि सप्तर्षि 'चित्रशिखण्डी' के नामसे प्रसिद्ध हैं। हरिदश्व, ब्रध्न, पूषा, द्युमणि, मिहिर और रवि-ये सूर्यके नाम हैं। परिवेष, परिधि, उपसूर्यक और मण्डल- ये उत्पात आदिके समय दिखायी देनेवाले सूर्यमण्डलके घेरेका बोध करानेवाले हैं। किरण, उस्र, मयूख, अंशु, गभस्ति, घृणि, धृष्णि, भानु, कर, मरीचि और दीधिति-ये ग्यारह सूर्यकी किरणोंके नाम हैं। इनमें मरीचि शब्द स्त्रीलिङ्ग और पुल्लिङ्ग दोनोंमें प्रयुक्त होता है तथा दीधिति शब्दका प्रयोग केवल स्त्रीलिङ्गमें होता है। प्रभा, रुक्, रुचि, त्विटु, भा, आभा, छबि, द्युति, दीप्ति, रोचिष् और शोचिष्- ये प्रभाके नाम हैं। इनमें रोचिष् और शोचिष्-ये दो शब्द केवल नपुंसकलिङ्गमें प्रयुक्त होते हैं (शेष सभी स्त्रीलिङ्ग हैं)। प्रकाश, द्योत और आतप-ये तीन धूप या घामके नाम हैं। कोष्ण, कवोष्ण, मन्दोष्ण और कदुष्ण-ये थोड़ी गरमीका बोध करानेवाले हैं। यद्यपि स्वरूपसे ये नपुंसकलिङ्ग हैं, तथापि जय थोड़ी गरमी रखनेवाली किसी वस्तुके विशेषण होते हैं तो विशेष्यके अनुसार इनका तीनों लिङ्गोंमें प्रयोग होता है। तिग्म, तीक्ष्ण और खर- ये अधिक गर्मीके वाचक हैं। ये भी पूर्ववत् गुणबोधक होनेपर नपुंसकमें और गुणवान्के विशेषण होनेपर विशेष्यके अनुसार तीनों लिङ्गोंमें प्रयुक्त होते हैं। दिष्ट, अनेहा और काल- ये समयके पर्याय हैं। घन, दिन और अहन्-ये दिनके, सायं शब्द सायंकालका और संध्या तथा पितृप्रसू ये दो संध्याके नाम हैं।
प्रत्यूष, अहर्मुख, कल्य, उषस् और प्रत्यूषस् - ये प्रभातकालके वाचक हैं। दिनके प्रथम भागको प्राद्ध, अन्तिम भागको अपराह्न और मध्यभागको मध्याह्न कहते हैं- इन तीनोंका समुदाय त्रिसंध्य कहलाता है। शर्वरी, यामी (यामिनी) और तमी ये रात्रिके वाचक हैं। अँधेरी रातको तमिस्त्रा और चाँदनी रात्रिको ज्यौत्स्नी कहते हैं। आगामी और वर्तमान- इन दो दिनोंसहित बीचकी रात्रिका बोध करानेके लिये पक्षिणी शब्दका प्रयोग किया जाता है। आधी रातके दो नाम हैं- अर्धरात्र और निशीथ। रात्रिके प्रारम्भको प्रदोष और रजनीमुख कहते हैं। प्रतिपदा और पूर्णिमा या अमावास्याके बीचमें जो संधिका समय है उसे पर्वसंधि कहते हैं। दोनों पञ्चदशियों अर्थात् पूर्णिमा और अमावास्याको पक्षान्त कहा जाता है। पूर्णिमाके दो नाम हैं- पौर्णमासी तथा पूर्णिमा। यदि पूर्णिमाको चन्द्रोदयके समय प्रतिपद्का योग लग जानेसे एक कलासे हीन चन्द्रमाका उदय हो तो उस पूर्णिमाकी 'अनुमति' संज्ञा है तथा पूर्ण चन्द्रमाके उदय लेनेपर उसे 'राका' कहते हैं। अमावस्या, अमावास्या दर्श और सूर्येन्दुसंगम ये चार अमावास्याके नाम हैं। यदि सबेरे चतुर्दशीका योग होनेसे अमावास्याके प्रातः काल चन्द्रमाका दर्शन हो जाय तो उस अमावास्याको 'सिनीवाली' कहते हैं। किंतु चन्द्रोदयकालमें अमावस्याका योग हो जानेसे यदि चन्द्रमाकी कला बिलकुल न दिखायी दे तो वह अमा 'कुहू' कहलाती है॥ २२-४० ॥
संवर्त, प्रलय, कल्प, क्षय और कल्पान्त ये पाँच प्रलयके नाम हैं। कलुष, वृजिन, एनस्, अघ, अंहस्, दुरित और दुष्कृत शब्द पापके वाचक हैं। धर्म शब्दका प्रयोग पुल्लिङ्ग और नपुंसक दोनोंमें होता है। इसके पर्याय हैं-पुण्य, श्रेयस्, सुकृत और वृष। (इनमें आरम्भके तीन नपुंसक और वृष शब्द पुल्लिङ्ग है।) मुत्, प्रीति, प्रमद, हर्ष, प्रमोद, आमोद, सम्मद, आनन्दधु, आनन्द, शर्मा, शात और सुख-ये सुख एवं हर्षके नाम हैं। स्वःश्रेयस, शिव, भद्र, कल्याण, मङ्गल, शुभ, भावुक, भविक, भव्य, कुशल और क्षेम-ये कल्याण अर्थका बोध करानेवाले हैं। ये सभी शब्द केवल स्त्रीलिङ्गमें नहीं प्रयुक्त होते। दैव, दिष्ट, भागधेय, भाग्य, नियति और विधि-ये भाग्यके नाम हैं। इनमें नियति शब्द स्त्रीलिङ्ग है (और विधि पुल्लिङ्ग तथा आरम्भके चार शब्द नपुंसकलिङ्ग हैं)। क्षेतज्ञ, आत्मा और पुरुष ये आत्माके पर्याय हैं। प्रकृति या मायाके दो नाम हैं- प्रधान और प्रकृति। इनमें प्रकृति स्त्रीलिङ्ग है और प्रधान नपुंसकलिङ्ग। हेतु, कारण और बीज ये कारणके वाचक हैं। इनमें पहला पुल्लिङ्ग और शेष दो शब्द नपुंसकलिङ्ग हैं। कार्यकी उत्पत्तिमें प्रधान हेतुके दो नाम हैं- निदान और आदिकारण। चित्त, चेतस्, हृदय, स्वान्त, हृत्, मानस और मनस् ये चित्तके पर्याय हैं। बुद्धि, मनीषा, धिषणा, धी, प्रज्ञा शेमुषी, मति, प्रेक्षा, उपलब्धि, चित्, संवित्, प्रतिपत्, ज्ञप्ति और चेतना-ये बुद्धिके वाचक शब्द हैं। धारणाशक्तिसे युक्त बुद्धिको 'मेधा' कहते हैं और मानसिक व्यापारका नाम संकल्प है। संख्या, विचारणा और चर्चा- ये विचारके, विचिकित्सा और संशय संदेहके तथा अध्याहार, तर्क और ऊह-ये तर्क-वितर्कके नाम हैं। निश्चित विचारको निर्णय और निश्चय कहते हैं। 'ईश्वर और परलोक नहीं है' ऐसे विचारको मिध्या-दृष्टि और नास्तिकता कहते हैं।
भ्रान्ति, मिध्यामति और भ्रम- ये तीन भ्रमात्मक ज्ञानके वाचक हैं। अङ्गीकार, अभ्युपगम, प्रतिश्रव और समाधि ये स्वीकार अर्थका बोध करानेवाले हैं। मोक्षविषयक बुद्धिको ज्ञान और शिल्प एवं शास्त्रके बोधको विज्ञान कहते हैं। मुक्ति, कैवल्य, निर्वाण, श्रेयस्, निःश्रेयस, अमृत, मोक्ष और अपवर्ग- ये मोक्षके वाचक शब्द है। अज्ञान, अविद्या और अहम्मति- ये तीन अज्ञानके पर्याय हैं। इनमें पहला नपुंसक और शेष दो शब्द स्त्रीलिङ्ग हैं। एक-दूसरेकी रगड़से प्रकट हुई मनोहारिणी गन्धके अर्थमें 'परिमल' शब्दका प्रयोग होता है। वही गन्ध जब अत्यन्त मनोहर हो तो उसे 'आमोद' कहते हैं। भ्राणेन्द्रियको तृप्त करनेवाली उत्तम गन्धका नाम 'सुरभि' है। शुभ्र, शुक्ल, शुचि, क्षेत, विशद, श्येत, पाण्डर, अवदात, सित, गौर, वलक्ष, धवल और अर्जुन-ये श्वेत वर्णके वाचक हैं। कुछ पीलापन लिये हुए सफेदीको हरिण, पाण्डुर और पाण्डु कहते हैं। यह रंग भी बहुत हलका हो तो उसे धूसर कहते हैं। नील, असित, श्याम, काल, श्यामल और मेचक- ये कृष्णवर्ण (काले रंग) के बोधक हैं। पीत, गौर तथा हरिद्राभ- ये पीले रंगके और पालाश, हरित तथा हरित्- ये हरे रंगके वाचक हैं। रोहित, लोहित और रक्त-ये लाल रंगका बोध करानेवाले हैं। रक्त कमलके समान जिसकी शोभा हो, उसे 'शोण' कहते हैं। जिसकी लालिमा जान न पड़ती हो, उस हलकी लालीका नाम 'अरुण' है। सफेदी लिये हुए लाली अर्थात् गुलाबी रंगको 'पाटल' कहते हैं। जिसमें काले और पीले दोनों रंग मिले हों वह 'श्याव' और 'कपिश' कहलाता है। जहाँ कालेके साथ लाल रंगका मेल हो, उसे धूम्र तथा धूमल कहते हैं। कडार, कपिल, पिङ्ग, पिशङ्ग, कटु तथा पिङ्गल ये भूरे रंगके वाचक हैं। चित्र, किर्मीर, कल्माष, शबल, एत और कर्बुर- ये चितकबरे रंगका बोध करानेवाले हैं॥ ४१-५६॥
व्याहार, उक्ति तथा लपित ये वचनके समानार्थक शब्द हैं। व्याकरणके नियमोंसे च्युत अशुद्ध शब्दको 'अपभ्रंश' तथा 'अपशब्द' कहते हैं। सुबन्त पदोंका समुदाय ('चैत्रेण शयितव्यम्' इत्यादि), तिङन्त पदोंका समूह ('पश्य पश्य गच्छति' इत्यादि), सुबन्त और तिङन्त दोनों पदोंका समुदाय ('चैत्रः पचत्ति' इत्यादि) अथवा कारकसे अन्वित क्रियाका बोध करानेवाला पद-समूह ('घटमानय') इत्यादि ये सभी 'वाक्य' कहलाते हैं। पूर्वकालमें बीती हुई सच्ची घटनाओंका वर्णन करनेवाले ग्रन्थको 'इतिहास' तथा 'पुरावृत्त' कहते हैं। (सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, मन्वन्तर और वंशानुचरित-इन) पाँच लक्षणोंसे युक्त व्यासादि मुनियोंके ग्रन्थका नाम 'पुराण' है। सच्ची घटनाको लेकर लिखी हुई पुस्तक 'आख्यायिका' कहलाती है। कल्पित प्रबन्धको 'कथा' कहते हैं। संग्रहके वाचक दो शब्द हैं समाहार तथा संग्रह। अबूझ पहेलीको 'प्रवह्निका' और 'प्रहेलिका' कहते हैं। पूर्ण करनेके लिये दी हुई संक्षिप्त पदावलीका नाम 'समस्या' और 'समासार्था' है। वेदार्थके स्मरणपूर्वक लिखे हुए धर्मशास्त्रको 'स्मृति' और 'धर्मसंहिता' कहते हैं। आख्या, आह्वा और अभिधान ये नामके वाचक हैं। 'वार्ता' और 'वृत्तान्त' दोनों समानार्थक शब्द हैं। हृति, आकारणा और आह्वान- ये पुकारनेके अर्थमें आते हैं। वाणीके आरम्भको 'उपन्यास' और 'वाङ्मुख' कहते हैं। विवाद और व्यवहार मुकदमेबाजीका नाम है। प्रतिवाक्य और उत्तर-ये दोनों समानार्थक शब्द हैं। उपोद्घात और उदाहार ये भूमिकाके नाम हैं। झूठा कलङ्क लगानेको मिथ्याभिशंसन और अभिशाप कहते हैं। यश और कीर्ति- ये सुयशके नाम हैं। प्रश्न, पृच्छा और अनुयोग- इनका पूछनेके अर्थमें प्रयोग होता है। एक ही शब्दके दो-तीन बार उच्चारण करनेको 'आम्रेडित' कहते हैं। परायी निन्दाके अर्थमें कुत्सा, निन्दा और गर्हण शब्दका प्रयोग होता है। साधारण बातचीतको आभाषण और आलाप कहते हैं। पागलोंकी तरह कहे हुए असम्बद्ध या निरर्थक वचनका नाम प्रलाप है। बारंबार किये जानेवाले वार्तालापको अनुलाप कहते हैं। शोकयुक्त उद्गारका नाम विलाप और परिदेवन है।
परस्पर विरुद्ध बातचीतको विप्रलाप और विरोधीक्ति कहते हैं। दो व्यक्तियोंके पारस्परिक वार्तालापका नाम संलाप है। सुप्रलाप और सुवचन- ये उत्तम वाणीके वाचक हैं। सत्यको छिपानेके लिये जिस वाणीका प्रयोग किया जाता है, उसे अपलाप तथा निह्नव कहते हैं। अमङ्गलमयी वाणीका नाम उशती है। हृदयमें बैठनेवाली युक्तियुक्त बातको संगत और हृदयंगम कहते हैं। अत्यन्त मधुर वाणीमें जो सान्त्वना दी जाती है, उसे सान्त्व कहते हैं। जिन बातोंका परस्पर कोई सम्बन्ध न हो, वे अबद्ध और निरर्थक कहलाती हैं। निष्ठुर और परुष शब्द कठोर वाणीके तथा अश्लील और ग्राम्य शब्द गंदी बातोंके बोधक हैं। प्रिय लगनेवाली वाणीको सूनृत कहते हैं। सत्य, तथ्य, ऋत और सम्यक् - ये यथार्थ वचनका बोध करानेवाले हैं। नाद, निस्वान, निस्वन, आरव, आराव, संराव और विराव- ये अव्यक्त शब्दके वाचक हैं। कपड़ों और पत्तोंसे जो आवाज होती है, उसे मर्मर कहते हैं। आभूषणोंकी ध्वनिका नाम शिञ्जित है। वीणाके स्वरको निक्लण और क्वाण कहते हैं तथा पक्षियोंके कलरवका नाम वाशित है। एक समूहकी आवाजको कोलाहल और कलकल कहते हैं। गीत और गान- ये दोनों समान अर्थके बोधक हैं। प्रतिश्रुत् और प्रतिध्वान- ये प्रतिध्वनिके वाचक हैं। इनमें पहला स्त्रीलिङ्ग (और दूसरा नपुंसकलिङ्ग) है। वीणाके कण्ठसे निषाद आदि स्वर प्रकट होते हैं॥ ५७-६९॥
मधुर एवं अस्फुट ध्वनिको 'कल' कहते हैं और सूक्ष्म कलका नाम काकली है। गम्भीर स्वरको 'मन्द्र' तथा बहुत ऊँची आवाजको 'तार' कहते हैं। कल, मन्द्र और तार इन तीनों शब्दोंका तीनों हो लिङ्गोंमें प्रयोग होता है। गाने और बजानेकी मिली हुई लयको एकताल कहते हैं। वीणाके तीन नाम हैं- वीणा, वल्लकी और विपञ्ची। सात तारोंसे बजनेवाली वीणाका (जिसे हिंदीमें सतार या सितार कहते हैं) परिवादिनी नाम है। (बाजोंके चार भेद हैं-तव, आनद्ध, सुषिर और घन। इनमें) वीणा आदि बाजेको तत, ढोल और मृदङ्ग आदिको आनद्ध, बाँसुरी आदिको सुषिर और काँसको झाँझ आदिको घन कहते हैं। इन चारों प्रकारके बाजोंका नाम वाद्य, वादित्र और आतोद्य है। ढोलके दो नाम हैं- मृदङ्ग और मुरज। उसके तीन भेद हैं- अङ्कय, आलिङ्गन्य और ऊर्ध्व। सुयशका ढिंढोरा पीटनेके लिये जो डंका होता है, उसे यशः पटह और ढक्का कहते हैं। भेरीके अर्थमें आनक और दुन्दुभि शब्दोंका प्रयोग होता है। आनक और पटह-ये दोनों पर्यायवाची शब्द हैं। झर्झरी (झाँझ) और डिण्डिम (डिंडोरा) आदि बाजोंके भेद हैं। मर्दल और पणव- ये दोनों समानार्थक हैं (इन्हें भी एक प्रकारका बाजा ही समझना चाहिये)। जिससे गाने-बजानेकी क्रिया और कालका विवेक हो, उस गतिका नाम 'ताल' है। गीत और वाद्य आदिका समान अवस्थामें होना 'लय' कहलाता है। ताण्डव, नाट्य, लास्य और नर्तन ये सब 'नृत्य'के वाचक हैं। नृत्य, गान और वाद्य- इन तीनोंको 'तौर्यत्रिक' एवं 'नाट्य' कहते हैं। नाटकमें राजाको भट्टारक और देव कहा जाता है
तथा उनके साथ जिसका अभिषेक हुआ हो, उस महारानीको देवी कहते हैं। शृङ्गार, वीर, करुण, अद्भुत, हास्य, भयानक, बीभत्स तथा रौद्र-ये आठ रस हैं। इनमें शृङ्गार-रसके तीन नाम हैं- शृङ्गार, शुचि और उज्वल। वीर- रसके दो नाम हैं- उत्साहवर्धन और वीर। करुणका बोध करानेवाले सात शब्द हैं- कारुण्य, करुणा, घृणा, कृपा, दया, अनुकम्पा तथा अनुक्रोश। हस, हास और हास्य-ये हास्यरसके तथा बीभत्स और विकृत शब्द बीभत्स रसके वाचक हैं। ये दोनों शब्द तीनों लिङ्गोंमें प्रयुक्त होते हैं। अद्भुतका बोध करानेवाले चार शब्द हैं-विस्मय, अद्भुत, आश्चर्य और चित्र। भैरव, दारुण, भीष्म, घोर, भीम, भयानक, भयंकर और प्रतिभय-ये भयानक अर्थका बोध करानेवाले हैं। रौद्रका पर्याय है-उग्र। ये अद्भुत आदि चौदह शब्द तीनों लिङ्गोंमें प्रयुक्त होते है। दर, त्रास, भीति, भी, साध्वस और भय ये भयके वाचक हैं। रति आदि मानसिक विकारोंको भाव कहते हैं। भावको व्यक्त करनेवाले रोमाञ्च आदि कार्योंका नाम अनुभाव है। गर्व, अभिमान और अहंकार ये घमंडके नाम हैं। 'मेरे समान दूसरा कोई नहीं है'
ऐसी भावनाको मान और चित्तसमुत्रति कहते हैं। अनादर, परिभव, परिभाव और तिरस्क्रिया-ये अपमानके वाचक हैं। ब्रीडा, लज्जा, त्रपा और ही- ये लाजका बोध करानेवाले हैं। दूसरेके धनको लेनेकी इच्छाका नाम अभिध्यान है। कौतूहल, कौतुक, कुतुक और कुतूहल ये चार कौतुकके पर्याय हैं। विलास, विव्वोक, विभ्रम, ललित, हेला और लीला ये शृङ्गार और भावसे प्रकट होनेवाली स्त्रियोंकी चेष्टाएँ 'हाव' कहलाती हैं। द्रव, केलि, परिहास, क्रीडा, लीला तथा कूर्दन-ये खेल-कूद और हँसी-परिहासके वाचक हैं। दूसरोंपर आक्षेप करते हुए जो उनकी हँसी उड़ायी जाती है, उसका नाम 'आच्छुरितक' है। मन्द मुस्कानको 'स्मित' कहते हैं॥ ७०-८५ ॥
नीचेके लोकका नाम अधोभुवन और पाताल है। छिद्र, श्वभ्र, वपा और सुषि-ये छिद्रके वाचक हैं। पृथ्वीके भीतर जो छेद (खंदक आदि) होता है, उसे गर्त और अवट कहते हैं। तमिस्र, तिमिर और तम- ये अन्धकारके वाचक हैं। सर्प, पृदाकु, भुजग, दन्दशूक और बिलेशय ये साँपोंके नाम हैं। विष, क्ष्वेड और गरल ये जहरका बोध करानेवाले हैं। निरय् और दुर्गति-ये नरकके नाम हैं। इनमें दुर्गति शब्द स्त्रीलिङ्ग है। पयस्, कीलाल, अमृत, उदक, भुवन और वन-ये जलके पर्याय हैं। भङ्ग, तरंग, ऊर्मि, कल्लोल और उल्लोल ये लहरके नाम हैं। पृषत्, बिन्दु और पृषत- ये जलकी बूँदोंके नाम हैं। कूल, रोध और तीर ये तटके वाचक हैं। जलसे तुरंतके बाहर हुए किनारेको 'पुलिन' कहते हैं। जम्बाल, पङ्क और कर्दम ये कीचड़के नाम हैं।
तालाब या नदी आदिके भर जानेपर जो अधिक जल बहने लगता है, उसे 'जलोच्छास' और 'परीवाह' कहते हैं। सूखी हुई नदी आदिके भीतर जो गहरे गड्ढेमें बचा हुआ जल रहता है, उसका नाम 'कूपक' और 'विदारक' है। नदी पार करनेके लिये जो उत्तराई या खेवा दिया जाता है, उसे आतर एवं तरपण्य कहते हैं। काठकी बनी हुई बाल्टी या जल रखनेके पात्रका नाम द्रोणी है (इससे नावका पानी बाहर निकालते हैं)। मैले जलको 'कलुष' और 'आविल', साफ पानीको 'अच्छ' और 'प्रसन्न' तथा गहरे जलको 'गम्भीर' और 'अगाध' कहते हैं। दाश और कैवर्त- ये मल्लाहके नाम हैं। शम्बूक और जलशुक्ति-ये सीपके वाचक हैं। सौगन्धिक और कहार ये श्वेत कमलके वाचक हैं। नील कमलको इन्दीवर कहते हैं। उत्पल और कुवलय-ये कमल और कुमुद आदिके साधारण नाम हैं। श्वेत उत्पलको कुमुद और कैरव कहते हैं। कुमुदकी जड़का नाम शालूक (सेरुकी) है। पद्म, तामरस और कञ्ज ये कमलके पर्याय हैं। नील उत्पलका नाम कुवलय और रक्त उत्पलका नाम कोकनद बताया गया है। पद्मकंद अर्थात् कमलकी जड़का नाम करहाट और शिफाकंद है। कमलके केसरको किञ्जल्क और केसर कहते हैं। ये दोनों शब्द स्त्रीलिङ्गके सिवा अन्य लिङ्गोंमें प्रयुक्त होते हैं। स्त्रीलिङ्ग खनिशब्द और आकर ये खानके वाचक हैं। बड़े-बड़े पर्वतोंके आसपास जो छोटे-छोटे पर्वत होते हैं, उन्हें पाद और प्रत्यन्तपर्वत कहते हैं। पर्वतके निकटकी नीची भूमि (तराई) को उपत्यका तथा पहाड़के ऊपरकी जमीनको अधित्यका कहते हैं। इस प्रकार मैंने स्वर्ग और पाताल आदि वर्गोंका वर्णन किया। अब अनेक अर्थवाले शब्दोंको श्रवण कीजिये ॥ ८६-९५ ॥
टिप्पणियाँ