अग्नि पुराण दो सौ तिरानबेवाँ अध्याय ! Agni Purana 293 Chapter !

अग्नि पुराण दो सौ तिरानबेवाँ अध्याय ! Agni Purana 293 Chapter !

अग्नि पुराण 293 अध्याय - मन्त्रपरिभाषा

अग्निरुवाच

मन्त्रविद्याहरिं वक्ष्ये भुक्तिमुक्तिप्रदं शृणु ।
विंशत्यर्णाधिका मन्त्रा मालामन्त्राः स्मृता द्विज ॥१

दशाक्षराधिका मन्त्रास्तदर्वाग्बीजसंज्ञिताः ।
वार्धक्ये सिद्धिदा ह्येते मालामन्त्रास्तु यौवने ॥२

पञ्चाक्षराधिका मन्त्राः सिद्धिदाः सर्वदापरे ।
स्त्रीपुंनपुंसकत्वेन त्रिधाः स्युर्मन्त्रजातयः ॥३

स्त्रीमन्त्रा वह्निजायन्ता नमोन्ताश्च नपुंसकाः ।
शेषाः पुमांसस्ते शस्ता वक्ष्योच्चाटविषेषु च ॥४

क्षुद्रक्रियामयध्वंसे स्त्रियोऽन्यत्र नपुंसकाः ।
मन्त्रावाग्नेयसौम्याख्यौ ताराद्यन्तार्द्वयोर्जपेत् ॥५

तारान्त्याग्निवियत्प्रायो मन्त्र आग्नेय इष्यते ।
शिष्टः सौम्यः प्रशस्तौ तौ कर्मणोः क्रूरसौम्ययोः ॥६

आग्नेयमन्त्रः सौम्यः स्यात्प्रायशोऽन्ते नमोऽन्वितः ।
सौम्यमन्त्रस्तथाग्नेयः फट्कारेणान्ततो युतः ॥७

सुप्तः प्रबुद्धमात्रो वा मन्त्रः सिद्धिं न यच्छति ।
स्वापकालो महाबाहो जागरो दक्षिणावहः ॥८

आग्नेयस्य मनोः सौम्यमन्त्रस्यैतद्विपर्ययात् ।
प्रबोधकालं जानीयादुभयोरुभयोरहः ॥९

दुष्टर्क्षराशिविद्वेषिवर्णादीन् वर्जयेन्मनून् ।

नक्षत्रचक्रम्

रा आश्विनी अ आ

ज्य भरणी

ला कृत्तिका ई उ ऊ

भो रोहिणी ऋ ऋ  लृ लॄ

मृगशिरा

का आर्द्रा

रा पुनर्वसु ओ औ

पुष्य

प्रा आश्लेषा ख ग

मघा घ ङ

भ्या पूर्वाफाल्गुनी

रिः उत्तराफाल्गुनी छ ज

स्व हस्त झ ञ

रः चित्रा ट ठ

कु स्वाती

रून् विशाखा ढ ण

गो अनुराधा त थ द

पा ज्येष्ठा

लान् मूल न प फ

कु पूर्वाषाढा

कु उत्तराषाढा

टी श्रवण

प्रा धनिष्ठा य र

यान् शतभिषा

फु पूर्वाभाद्रपद व श

ल्लौ उत्तरभाद्रपद ष स ह

राज्यलाभोपकाराय प्रारभ्यारिः स्वरः कुरून् ॥१०

गोपालककुटीं प्रायात्पूर्णामित्युदिता लिपिः ।
नक्षत्रेषु क्रमाद्योज्यौ स्वरान्त्यौ रेवतीयुजौ ॥११

वेला गुरुः स्वराः शोणः कर्मणैवेतिभेदिताः ।
लिप्यर्णा वशिषु ज्ञेया षष्ठेशादींश्च योजयेत् ॥१२

लिपौ चतुष्पथस्थायामाख्यवर्णपदान्तराः ।
सिद्धाः साध्या द्वितीयस्थाः सुसिद्धा वैरिणः परे ॥१३

सिद्धादीन् कल्पयेदेवं सिद्धात्यन्तगुणैरपि ।
सिद्धे सिद्धो जपात्साध्यो जपपूजाहुतादिना ॥१४

सुसिद्धो ध्यानमात्रेण साधकं नाशयेदरिः ।
दुष्टार्णप्रचुरो यः स्यान्मन्त्रः सर्वविनिन्दितः ॥१५

प्रविश्य विधिवद्दीक्षामभिषेकावसानिकाम् ।
श्रुत्वा तन्त्रं गुरोर्लब्धं साधयेदीप्सितं मनुम् ॥१६

धीरो दक्षः शुचिर्भक्तो जपध्यानादितत्परः ।
सिद्धस्तपस्वी कुशलस्तन्त्रज्ञः सत्यभाषणः ॥१७

निग्रहानुग्रहे शक्तो गुरुरित्यभिधीयते ।
शान्तो दान्तः पटुश्चीर्णब्रह्मचर्यो हविष्यभुक् ॥१८

कुर्वन्नाचार्यशुश्रूषां सिद्धोत्साही स शिष्यकः ।
स तूपदेश्यः पुत्रश्च विनयी वसुदस्तथा ॥१९

मन्त्रन्दद्यात्सुसिद्धौ तु सहस्रं देशिकं जपेत् ।
यदृच्छया श्रुतं मन्त्रं छलेनाथ बलेन वा ॥२०

पत्रे स्थितञ्च गाथाञ्च जनयेद्यद्यनर्थकम् ।
मन्त्रं यः साधयेदेकं जपहोमार्चनादिभिः ॥२१

क्रियाभिर्भूरिभिस्तस्य सिध्यन्ते स्वल्पसाधनात् ।
सम्यक्सिद्धैकमन्त्रस्य नासाध्यमिह किञ्चन ॥२२

बहुमन्त्रवतः पुंसः का कथा शिव एव सः ।
दशलक्षजपादेक वर्णो मन्त्रः प्रसिध्यति ॥२३

वर्णवृद्ध्या जपह्रासस्तेनान्येषां समूहयेत् ।
बीजाद्द्वित्रिगुणान्मन्त्रान्मालामन्त्रे जपक्रिया ॥२४

सङ्ख्यानुक्तौ शतं साष्टं सहस्रं वा जपादिषु ।
जपाद्दशांशं सर्वत्र साभिशेकं हुतं विदुः ॥२५

द्रव्यानुक्तौ घृतं होमे जपोऽशक्तस्य सर्वतः ।
मूलमन्त्राद्दशांशः स्यादङ्गादीनां जपादिकम् ॥२६

जपात्सशक्तिमन्त्रस्य कामदा मन्त्रदेवताः ।
साधकस्य भवेत्तृप्ता ध्यानहोमार्चनादिना ॥२७

उच्चैर्जपाद्विशिष्टः स्यादुपांशुर्दशभिर्गुणैः ।
जिह्वाजपे शतगुणः सहस्रो मानसः स्मृतः ॥२८

प्राङ्मुखोऽवाङ्मुखो वापि मन्त्रकर्म समारभेत् ।
प्रणवाद्याः सर्वमन्त्रा वाग्यतो विहिताशनः ॥२९

आसीनस्तु जपेन्मन्त्रान्देवताचार्यतुल्यदृक् ।
कुटीविविक्ता देशाः स्युर्देवालयनदीह्रदाः ॥३०

सिद्धौ यवागूपूपैर्वा पयो भक्ष्यं हविष्यकम् ।
मन्त्रस्य देवता तावत् तिथिवारेषु वै जपेत् ॥३१

कृष्णाष्टमीचतुर्दश्योर्ग्रहणादौ च साधकः ।
दस्रो यमोऽनलो धाता शशी रुद्रो गुरुर्दितिः ॥३२

सर्पाः पितरोऽथ भगोऽर्यमा शीतेतरद्युतिः ।
त्वष्टा मरुत इन्द्राग्नी मित्रेन्द्रौ निर्ऋतिर्जलम् ॥३३

विश्वेदेवा हृषीकेशो वायवः सलिलाधिपः ।
अजैकपादहिर्बुध्न्यः पूषाश्विन्यादिदेवताः ॥३४

अग्निदस्रावुमा निघ्नौ नागश्चन्द्रो दिवाकरः ।
मातृदुर्गा दिशामीशः कृष्णो वैवस्वतः शिवः ॥३५

पञ्चदश्याः शशाङ्कस्तु पितरस्तिथिदेवताः ।
हरो दुर्गा गुरुर्विष्णुर्ब्रह्मा लक्ष्मीर्धनेश्वरः ॥३६

एते सूर्यादिवारेशा लिपिन्यासोऽथ कथ्यते ।
केशान्तेषु च वृत्तेषु चक्षुषोः श्रवणद्वये ॥३७

नासागण्डौष्ठदन्तानां द्वे द्वे मूर्धस्ययोः क्रमात् ।
वर्णान् पञ्चसुवर्गानां बाहुचरणसन्धिषु ॥३८

पार्श्वयोः पृष्ठतो नाभौ हृदये च क्रमान्न्यसेत् ।
यादींश्च हृदये न्यस्येदेषां स्युः सप्तधातवः ॥३९

त्वगसृङ्मांसकस्नायुमेदोमज्जाशुक्राणि धातवः ।
वसाः पयो वासको लिख्यन्ते चैव लिपीश्वराः ॥४०

श्रीकण्ठोऽनन्तसूक्ष्मौ च त्रिमूर्तिरमरेश्वरः ।
अग्नीशो भावभूतिश्च तिथीशः स्थानुको हरः ॥४१

दण्डीशो भौतिकः सद्योजातश्चानुग्रहेश्वरः ।
अक्रूरश्च महासेनः शरण्या देवता अमूः ॥४२

ततः क्रोधीशचण्डौ च पञ्चान्तकशिवोत्तमौ ।
तथैव रुद्रकूर्मौ च त्रिनेत्रौ चतुराननः ॥४३

अजेशः शर्मसोमेशौ तथा लाङ्गलिदारुकौ ।
अर्धनारीश्वरश्चोमा कान्तश्चाषाढिदण्डिनौ ॥४४

अत्रिर्मीनश्च मेषश्च लोहितश्च शिखी तथा ।
छगलण्डद्विरण्डौ द्वौ समहाकालवालिनौ ॥४५

भुजङ्गश्च पिनाकी च खड्गीशश्च वकः पुनः ।
श्वेतो भृगुर्लगुडीशाक्षश्च सम्वर्तकः स्मृतः ॥४६

रुद्रान्सशक्तान् लिख्यादीन्नमोन्तान् विन्यसेत्क्रमात् ।
अङ्गानि विन्यसेत्सर्वे मन्त्राः साङ्गास्तु सिद्धिदाः ॥४७

हृल्लेखाव्योमसंपूर्वाण्येतान्यङ्गानि विन्यसेत् ।
हृदादीन्यङ्गमन्त्रान्तैर्यो जपेद्धृदये नमः ॥४८

स्वाहा शिरस्यथ वषट्शिखायां कवचे हूम् ।
वौषण्नेत्रेऽस्त्राय फटस्यात्पञ्चाङ्गं नेत्रवर्जितम् ॥४९

निरङ्गस्यात्मना चाङ्गं न्यस्येमान्नियुतं जपेत् ।
क्रमाभ्यां देवीं वागीशीं यथोक्तांस्तु तिलान् हुनेत् ॥५०

लिपिदेवी साक्षसूत्रकुम्भपुस्तकपद्मधृक् ।
कवित्वादि प्रयच्छेत कर्मादौ सिद्धये न्यसेत् ।५१

निष्कविर्निर्मलः सर्वे मन्त्राः सिध्यन्ति मातृभिः ॥

इत्याग्नेये महापुराणे मन्त्रपरिभाषा नाम त्रिनवत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः।

अग्नि पुराण - दो सौ तिरानबेवाँ अध्याय ! हिन्दी मे -Agni Purana 293 Chapter !- In Hindi

दो सौ तिरानबेवाँ अध्याय - मन्त्र-विद्या

अग्रिदेव कहते हैं- वसिष्ठ! अब मैं भोग और मोक्ष प्रदान करनेवाली मन्त्र विद्याका वर्णन करता हूँ, ध्यान देकर उसका श्रवण कीजिये। द्विजश्रेष्ठ। बीससे अधिक अक्षरोंवाले मन्त्र 'मालामन्त्र' दससे अधिक अक्षरोंवाले 'मन्त्र' और दससे कम अक्षरोंवाले 'बीजमन्त्र' कहे गये हैं। 'मालामन्त्र' वृद्धावस्थामें सिद्धिदायक होते हैं, 'मन्त्र' यौवनावस्थामें सिद्धिप्रद है। पाँच अक्षरसे अधिक तथा दस अक्षरतकके मन्त्र बाल्यावस्थामें सिद्धि प्रदान करते हैं। अन्य मन्त्र अर्थात् एकसे लेकर पाँच अक्षरतकके मन्त्र सर्वदा और सबके लिये सिद्धिदायक होते हैं ॥ १-२ ॥ मन्त्रोंकी तीन जातियाँ होती हैं- स्त्री, पुरुष और नपुंसक। जिन मन्त्रोंके अन्तमें 'स्वाहा' पदका प्रयोग हो, वे स्त्रीजातीय हैं। जिनके अन्तमें 'नमः' पद जुड़ा हो, वे मन्त्र नपुंसक हैं। शेष सभी मन्त्र पुरुषजातीय हैं। वे वशीकरण और उच्चाटन कर्ममें प्रशस्त माने गये हैं। क्षुद्रक्रिया तथा रोगके निवारणार्थ अर्थात् शान्तिकर्ममें स्त्रीजातीय मन्त्र उत्तम माने गये हैं। इन सबसे भिन्न (विद्वेषण एवं अभिचार आदि) कर्ममें नपुंसक मन्त्र उपयोगी बताये गये हैं॥ ३-४ ॥ मन्त्रोंक दो भेद हैं-'आग्रेय' और 'सौम्य'। जिनके आदिमें 'प्रणव' लगा हो, वे 'आग्नेय' हैं और जिनके अन्तमें 'प्रणव'का योग है, वे 'सौम्य' कहे गये हैं। इनका जप इन्हीं दोनोंके कालमें करना चाहिये (अर्थात् सूर्य-नाड़ी चलती हो तो 'आग्रेय मन्त्र'का और चन्द्र-नाड़ी चलती हो तो 'सौम्य मन्त्रों' का जप करे)। जिस मन्त्रमें तार (ॐ), अन्त्य (क्ष), अग्रि (र), वियत् (ह)- इनका बाहुल्येन प्रयोग हो, वह 'आग्रेय' माना गया है। शेष मन्त्र 'सौम्य' कहे गये हैं। ये दो प्रकारके मन्त्र क्रमशः क्रूर और सौम्य कर्मोंमें प्रशस्त माने गये हैं। 'आग्रेय मन्त्र' प्रायः अन्तमें 'नमः' पदसे युक्त होनेपर 'सौम्य' हो जाता है और 'सौम्य मन्त्र भी अन्तमें 'फट्' लगा देनेपर 'आग्रेय' हो जाता है। यदि मन्त्र सोया हो या सोकर तत्काल ही जगा हो तो वह सिद्धिदायक नहीं होता है। जब वामनाड़ी चलती हो तो वह 'आग्रेय मन्त्र' के सोनेका समय है और यदि दाहिनी नाड़ी (नासिकाके दाहिने छिद्रसे साँस) चलती हो तो वह उसके जागरणका काल है। 'सौम्य मन्त्र' के सोने और जागनेका समय इसके विपरीत है। अर्थात् वामनाड़ी (साँस) उसके जागरणका और दक्षिणनाड़ी उसके शयनका काल है। जब दोनों नाड़ियाँ साथ-साथ चल रही हों, उस समय आग्रेय और सौम्य दोनों मन्त्र जगे रहते हैं। (अतः उस समय दोनोंका जप किया जा सकता है'।) दृष्ट नक्षत्र, दुष्ट राशि तथा शत्रुरूप आदि अक्षरवाले मन्त्रोंको अवश्य त्याग देना चाहिये ॥५-९६॥

(नक्षत्र-चक)

राज्यलाभोपकाराय प्रारभ्यारिः स्वरः कुरून् ॥
गोपालकुकुटीं प्रायात् फुल्लावित्युदिता लिपिः।

(साधक के नाम के प्रथम अक्षर को तथा
मन्त्र के आदि अक्षरको लेकर गणना करके यह जानना है कि उस साधक के लिये वह मन्त्र अनुकूल है या प्रतिकूल ? इसीके लिये उपर्युक्त श्लोक एक संकेत देता है- 'राज्य 'से लेकर 'फुल्लौ' तक लिपि का ही संकेत है। इत्युदिता लिपिः' इस प्रकार लिपि कही गयी है। 'नारायणीय तन्त्र में इसकी व्याख्या करते हुए कहा गया है कि अश्विनीसे लेकर उत्तरभाद्रपदातक के छब्बीस नक्षत्रों में 'अ'से लेकर 'ह' तकके अक्षरों को बाँटना है। किस नक्षत्र में कितने अक्षर लिये जायेंगे, इसके लिये उपर्युक्त श्लोक संकेत देता है। 'रा' से 'ल्ली'तक छब्बीस अक्षर हैं; वे छब्बीस नक्षत्रोंके प्रतीक हैं। तन्त्रशास्त्रियोंने अपने संकेतवचनोंमें केवल व्यञ्जनोंको ग्रहण किया है और समस्त व्यञ्जनोंको कवर्ग, टवर्ग, पवर्ग तथा यवर्गमें बाँटा है। संकेत लिपिका जो अक्षर जिस वर्गका प्रथम, द्वितीय, तृतीय या चतुर्थ अक्षर है, उससे उतनी ही संख्याएँ ली जायेंगी। संयुक्ताक्षरोंमेंसे अन्तिम अक्षर ही गृहीत होगा। स्वरोंपर कोई संख्या नहीं है। उपर्युक्त श्लोकमें पहला अक्षर 'रा' है। यह यवर्गका दूसरा अक्षर है, अतः उससे दो संख्या ली जायगी। इस प्रकार 'रा' यह संकेत करता है कि अश्विनी नक्षत्रमें दो अक्षर 'अ आ' गृहीत होंगे। दूसरा अक्षर है 'ज्य', यह संयुक्ताक्षर है, इसका अन्तिम अक्षर 'य' गृहीत होगा। वह अपने वर्गका प्रथम अक्षर है, अतः एकका बोधक होगा। इस प्रकार पूर्वोक्त 'ज्य 'के संकेतानुसार भरणी नक्षत्रमें एक अक्षर 'इ' लिखा जायगा। इस बातको ठीक समझनेके लिये निम्नाङ्कित्त चक्र देखिये-
यह वर्णमाला नक्षत्रोंके साथ क्रमशः जोड़नी चाहिये। केवल 'अं अः- ये दो अन्तिम स्वर रेवती नक्षत्रके साथ सदा जुड़े रहते है ॥ १०-११ ॥
(इनके द्वारा जन्म, सम्पद्, विपत्, क्षेम, प्रत्यरि, साधक, वध, मित्र तथा अतिमित्र- इन तारोंका विचार किया जाता है। जहाँ साधकके नामका आदि अक्षर है, वहाँसे लेकर मन्त्रके आदि अक्षरतक गिने। उसमें नौका भाग देकर शेषके अनुसार जन्मादि तारोंको जाने।) (बारह राशियोंमें वर्षोंका विभाजन) 

वालं गौरं खुरं शोणं शमी शोभेति भेदिताः ।
लिप्यर्णा राशिषु ज्ञेयाः षष्ठे शार्दीश्च योजयेत् ॥ १२ ॥

 (जैसा कि पूर्व श्लोकमें संकेत किया है, उसी तरह 'वा'से लेकर 'भा' तकके बारह अक्षर क्रमशः मेष आदि राशियों तथा ४ आदि संख्याओंकी ओर संकेत करते हैं) वा ४ लं ३ गौ ३ २ २ खु २ २ २ शो ५ णं ५ भा ४। इन संख्याओंमें विभक्त हुए अकार आदि अक्षर क्रमशः मेष आदि राशियोंमें स्थित जानने चाहिये। 'शषसह' इन अक्षरोंको (तथा स्वरान्त्य वर्णों 'अं अः'को) छठी कन्याराशिमें संयुक्त करना चाहिये। क्षकारका मीनराशिमें प्रवेश है'। यथा- 

राशि-ज्ञानका उपयोग- साधकके नामका आदि अक्षर जहाँ हो, उस राशिसे मन्त्रके आदि अक्षरको राशितक गिने। जो संख्या हो, उसके अनुसार फल जाने। यदि संख्या छठी, आठवीं अथवा बारहवीं हो तो वह निन्द्य है। इन बारह संख्याओंको 'बारह भाव' कहते हैं। उनकी विशेष संख्यासंज्ञा इस प्रकार है-तन, धन, सहज, सुहृद्, पुत्र, रिपु, जाया, मृत्यु, धर्म, कर्म, आय और व्यय। मन्त्रके अक्षर यदि मृत्यु, शत्रु तथा व्यय भावके अन्तर्गत हैं तो वे अशुभ हैं।
(सिद्धादि मन्त्र-शोधन-प्रकार)

अ क थ ह आ ख द क्ष इ ग ध इं च न

चौकोर स्थानपर पाँच रेखाएँ पूर्वसे पश्चिमकी ओर तथा पाँच रेखाएँ उत्तरसे दक्षिणकी और खींचे। इस प्रकार सोलह कोष्ठ बनाये। इनमें क्रमशः सोलह स्वरोंको लिखा जाय। तदनन्तर उसी क्रमसे व्यञ्जन-वर्ण भी लिखे। तीन आवृत्ति पूर्ण होनेपर चौथी आवृत्तिमें प्रथम दो कोष्ठोंके भीतर क्रमशः 'ह' और 'क्ष' लिखकर सब अक्षरोंकी पूर्ति कर ले। इन सोलहमें प्रथम कोष्ठकी चार पङ्क्तियाँ 'सिद्ध', दूसरे कोष्ठकी चार पङ्क्तियाँ 'साध्य', तीसरे कोष्ठकी चार पङ्क्तियाँ 'सुसिद्ध' तथा चौथे कोष्ठकी चार पङ्क्तियाँ 'अरि' मानी गयी हैं। जिस साधकके नामका आदि अक्षर जिस चतुष्कमें पड़े, वही उसके लिये 'सिद्ध चतुष्क' है, वहाँसे दूसरा उसके लिये 'साध्य', तीसरा 'सुसाध्य' और चौथा चतुष्क 'अरि' है। जिस चतुष्कके जिस कोष्ठमें साधकका नाम है, वह उसके लिये 'सिद्ध-सिद्ध' कोष्ठ है। फिर प्रदक्षिणक्रमसे उस चतुष्कका दूसरा कोष्ठ 'सिद्धसाध्य', 'सिद्ध सुसिद्ध' तथा 'सिद्ध अरि' है। इसी चतुष्कमें यदि मन्त्रका भी आदि अक्षर हो तो इसी गणनाके अनुसार उसके भी 'सिद्ध-सिद्ध', 'सिद्ध-साध्य' आदि भेद जान लेने चाहिये। यदि इस चतुष्कमें अपने नामका आदि अक्षर हो और द्वितीय चतुष्कमें मन्त्रका आदि अक्षर हो तो पूर्व चतुष्कके जिस कोष्ठमें नामका आदि अक्षर है, उस दूसरे चतुष्कमें भी उसी कोष्ठसे लेकर प्रादक्षिण्य-क्रमसे 'साध्यसिद्ध' आदि भेदकी कल्पना करनी चाहिये। इस प्रकार सिद्धादिकी कल्पना करे। सिद्ध मन्त्र अत्यन्त गुणोंसे युक्त होता है। 'सिद्ध-मन्त्र' जपमात्रसे सिद्ध अर्थात् सिद्धिदायक होता है; 'साध्य मन्त्र' जप, पूजा और होम आदिसे सिद्ध होता है। 'सुसिद्ध मन्त्र' चिन्तनमात्रसे सिद्ध हो जाता है, परंतु 'अरि मन्त्र' साधकका नाश कर देता है। जिस मन्त्रमें दुष्ट अक्षरोंकी संख्या अधिक हो, उसकी सभीने निन्दा की है ॥ १३-१५॥ 

शिष्यको चाहिये कि वह अभिषेकपर्यन्त दीक्षामें विधिवत् प्रवेश लेकर गुरुके मुखसे तन्त्रोक्त विधिका श्रवण करके गुरुसे प्राप्त हुए अभीष्ट मन्त्रकी साधना करे। जो धीर, दक्ष, पवित्र, भक्तिभावसे सम्पन्न, जप-ध्यान आदिमें तत्पर रहनेवाला, सिद्ध, तपस्वी, कुशल, तन्त्रवेत्ता, सत्यवादी तथा निग्रह-अनुग्रहमें समर्थ हो, वह 'गुरु' कहलाता है। जो शान्त (मनको वशमें रखनेवाला), दान्त (जितेन्द्रिय), पटु (सामर्थ्यवान्), ब्रह्मचारी, हविष्यान्नभोजी, गुरुकी सेवामें संलग्ग्र और मन्त्रसिद्धिके प्रति उत्साह रखनेवाला हो, वह 'योग्य' शिष्य है। उसको तथा अपने पुत्रको मन्त्रका उपदेश देना चाहिये। शिष्य विनयी तथा गुरुको धन देनेवाला हो। ऐसे शिष्यको गुरु मन्त्रका उपदेश दे और उसकी सुसिद्धिके लिये स्वयं भी एक सहस्रकी संख्यामें जप करे। अकस्मात् कहींसे सुना हुआ, छल अथवा बलसे प्राप्त किया हुआ, पुस्तकके पन्नेमें लिखा हुआ अथवा गाथामें कहा गया मन्त्र नहीं जपना चाहिये। यदि ऐसे मन्त्रका जप किया जाय तो वह अनर्थ उत्पन्न करता है। जो जप, होम तथा अर्चना आदि भूरि क्रियाओंद्वारा मन्त्रकी साधनामें संलग्न रहता है, उसके मन्त्र स्वल्पकालिक साधनसे ही सिद्ध हो जाते हैं। जिसने एक मन्त्रको भी विधिपूर्वक सिद्ध कर लिया है, उसके लिये इस लोकमें कुछ भी असाध्य नहीं है; फिर जिसने बहुत-से मन्त्र सिद्ध कर लिये हैं, उसके माहात्म्यका किस प्रकार वर्णन किया जाय ? वह तो साक्षात् शिव ही है। एक अक्षरका मन्त्र दस लाख जप करनेसे सिद्ध हो जाता है। मन्त्रमें ज्यों-ज्यों अक्षरकी वृद्धि हो, त्यों-ही- त्यों उसके जपकी संख्यामें कमी होती है। इस नियमसे अन्य मन्त्रोंके जपकी संख्याके विषयमें स्वयं ऊहा कर लेनी चाहिये। बीज मन्त्रकी अपेक्षा दुगुनी-तिगुनी संख्यामें मालामन्त्रोंके जपका विधान है। जहाँ जपकी संख्या नहीं बतायी गयी हो, वहाँ मन्त्र जपादिके लिये एक सौ आठ या एक हजार आठ संख्या जाननी चाहिये। सर्वत्र जपसे दशांश हवन एवं तर्पणका विधान मिलता है ॥ १६-२५ ॥ 

जहाँ किसी द्रव्य-विशेषका उल्लेख न हो, वहाँ होममें घृतका उपयोग करना चाहिये। जो आर्थिक दृष्टिसे असमर्थ हो, उसके लिये होमके निमित्त जपकी संख्यासे दशांश जपका ही सर्वत्र विधान मिलता है। अङ्ग आदिके लिये भी जप आदिका विधान है। सशक्ति मन्त्रके जपसे मन्त्रदेवता साधकको अभीष्ट फल देते हैं। वे साधकके द्वारा किये गये ध्यान, होम और अर्चन आदिसे तृप्त होते हैं। उच्चस्वरसे जपकी अपेक्षा उपांशु (मन्दस्वरसे किया गया) जप दसगुना श्रेष्ठ कहा गया है। यदि केवल जिह्वा हिलाकर जप किया जाय तो वह सौ गुना उत्तम माना गया है। मानस (मनके द्वारा किये जानेवाले) जपका महत्त्व सहस्रगुना उत्तम कहा गया है। मन्त्र- सम्बन्धी कर्मका सम्पादन पूर्वाभिमुख अथवा दक्षिणाभिमुख होकर करना चाहिये। मौन होकर विहित आहार ग्रहण करते हुए प्रणव आदि सभी मन्त्रोंका जप करना चाहिये। देवता तथा आचार्यके प्रति समान दृष्टि रखते हुए आसनपर बैठकर मन्त्रका जप करे। कुटी, एकान्त एवं पवित्र स्थान, देवमन्दिर, नदी अथवा जलाशय- ये जप करनेके लिये उत्तम देश हैं। मन्त्र-सिद्धिके लिये जौकी लप्सी, मालपूए, दुग्ध एवं हविष्यान्नका भोजन करे। साधक मन्त्रदेवताका उनकी तिथि, वार, कृष्णपक्षकी अष्टमी-चतुर्दशी तथा ग्रहण आदि पर्वोपर पूजन करे। अश्विनीकुमार, यमराज, अग्ग्रि, धाता, चन्द्रमा, रुद्र, अदिति, बृहस्पति, सर्प, पितर, भग, अर्यमा, सूर्य, त्वष्टा, वायु, इन्द्राग्नि, मित्र, इन्द्र, जल, निऋति, विश्वेदेव, विष्णु, वसुगण, वरुण, अजैकपात्, अहिर्बुध्न्य और पूषा ये क्रमशः अश्विनी आदि नक्षत्रोंके देवता हैं। प्रतिपदासे लेकर चतुर्दशीपर्यन्त तिथियोंक देवता क्रमशः निम्नलिखित हैं- अग्रि, ब्रह्मा, पार्वती, गणेश, नाग, स्कन्द, सूर्य, महेश, दुर्गा, यम, विश्वदेव, विष्णु, कामदेव और ईश, पूर्णिमाके चन्द्रमा और अमावस्याके देवता पितर हैं। शिव, दुर्गा, बृहस्पति, विष्णु, ब्रह्मा, लक्ष्मी और कुबेर ये क्रमशः रविवार आदि वारोंके देवता हैं। अब मैं 'लिपिन्यास' का वर्णन करता हैं॥ २६-३६ ॥ 

साधक निम्नलिखित प्रकारसे लिपि (मातृका) न्यास करे 'ॐ अं नमः, केशान्तेषु। ॐ आं नमः, मुखे। ॐ ई नमः, दक्षिणनेत्रे। ॐ ईं नमः, वामनेत्रे। ॐ उं नमः, दक्षिणकर्णे। ॐ ॐ नमः, वामकर्णे। उॐ ॐ नमः, दक्षिणनासापुटे। ॐ ऋ नमः, वामनासापुटे। ॐ लुं नमः, दक्षिणकपोले। ॐ लूं नमः, वामकपोले। ॐ एं नमः, ऊध्र्वोष्ठे। ॐ ऐं नमः, अधरोष्ठ। ॐ ओं नमः, ऊर्ध्वदन्तपङ्गी। ॐ औं नमः, अधोदन्तपङ्कौ। ॐ अं नमः, मूर्छिन। ॐ अः नमः, मुखवृत्ते। ॐ के नमः, दक्षिणबाहुमूले। ॐ खं नमः, दक्षिणकूर्परे। ॐ गं नमः, दक्षिणमणिबन्धे। ॐ घं नमः, दक्षिणहस्ताङ्गुलिमूले। ॐ ॐ नमः, दक्षिण हस्ताङ्गुल्यग्रे। ॐ चं नमः, वामबाहुमूले । ॐ छं नमः, वामकूर्परे। ॐ जं नमः, वाममणिबन्धे। ॐ अं नमः, वामहस्ताङ्गुलिमूले। ॐ अं नमः, वामहस्ताङ्गुल्यग्रे। ॐ र्ट नमः, दक्षिणपादमूले। ॐ ठं नमः, दक्षिणजानुनि। ॐ र्ड नमः, दक्षिणगुल्फे । ॐ हं नमः, दक्षिणपादाङ्गुलिमूले। ॐ णं नमः, दक्षिणपादाङ्गुल्यग्रे। ॐ तं नमः, वामपादमूले। ॐ र्थ नमः, वामजानुनि। ॐ दं नमः, वामगुल्फे। ॐ धं नमः, वामपादाङ्गुलिमूले। ॐ नं नमः, वामपादाङ्गुल्यग्रे। ॐ पे नमः, दक्षिणपार्श्व। ॐ फं नमः, वामपार्श्व। ॐ बं नमः, पृष्ठे। ॐ भं नमः, नाभी। ॐ में नमः, उदरे। ॐ यं त्वगात्मने नमः, हृदि। ॐ रं असृगात्मने नमः, दक्षांसे। ॐ लं मांसात्मने नमः, ककुदि। ॐ वं मेदात्मने नमः, वामांसे। ॐ शं अस्थ्यात्मने नमः, हृदयादि दक्षहस्तान्तम्। ॐ षं मज्जात्मने नमः, हृदयादि-वामहस्तान्तम्। ॐ से शुक्रात्मने नमः, हृदयादि-दक्षपादान्तम् । ॐ हं आत्मने नमः, हृदयादिवामपादान्तम्। ॐ लं परमात्मने नमः, जठरे। ॐ क्षं प्राणात्मने नमः, मुखे।' इस प्रकार आदिमें 'प्रणव' और अन्तमें 'नमः' पद जोड़कर लिपीश्वरों मातृकेश्वरोंका न्यास किया जाता है॥ ३७-४० ॥ 

श्रीकण्ठ, अनन्त, सूक्ष्म, त्रिमूर्ति, अमरेश्वर, अर्धीश, भारभूति, तिथीश, स्थाणुक, हर, झिण्टीश, भौतिक, सद्योजात, अनुग्रहेश्वर, अक्रूर तथा महासेन - ये सोलह 'स्वर-मूर्तिदेवता' हैं। क्रोधीश, चण्डीश, पञ्चान्तक, शिवोत्तम, एकरुद्र, कूर्म, एकनेत्र, चतुरानन, अजेश, सर्वेश, सोमेश, लाङ्गलि दारुक, अर्द्धनारीश्वर, उमाकान्त, आषाढी, दण्डी अद्रि, मीन, मेष, लोहित, शिखी, छगलाण्ड, द्विरण्ड, महाकाल, कपाली, भुजङ्गेश, पिनाकी, खड्गीश, बक, श्वेत, भृगु, नकुली, शिव तथा संवर्तक ये 'व्यञ्जन-मूर्तिदेवता' माने गये हैं॥ ४१-४६ ॥

उपर्युक्त श्रीकण्ठ आदि रुद्रोंका उनकी शक्तियों सहित क्रमशः न्यास करे। (श्रीविद्यार्णव- तन्त्रमें इनकी शक्तियोंके नाम इस प्रकार दिये गये हैं-पूर्णोदरी, विरजा, शाल्मली, लोलाक्षी, वर्तुलाक्षी, दीर्घघोणा, सुदीर्घमुखी, गोमुखी, दीर्घजिह्वा, कुण्डोदरी, ऊर्ध्वकेशी, विकृतमुखी, ज्वालामुखी, उल्कामुखी, श्रामुखी तथा विद्यामुखी-ये रुद्रोंकी 'स्वर-शक्तियाँ' हैं। महाकाली, महासरस्वती, सर्वसिद्धि, गौरी, त्रैलोक्यविद्या, मन्त्रशक्ति, आत्मशक्ति, भूतमाता, लम्बोदरी, ड्राविणी, नागरी, खेचरी, मञ्जरी, रूपिणी, वीरिणी, काकोदरी, पूतना भद्रकाली, योगिनी, शङ्खिनी, गर्जिनी, कालरात्रि, कूर्दिनी, कपर्दिनी, वज्रिका, जया, सुमुखी, रेवती, माधवी, वारुणी, वायवी, रक्षीविदारिणी, सहजा, लक्ष्मी, व्यापिनी और महामाया-ये 'व्यञ्जनस्वरूपा रुद्रशक्तियाँ' कही गयी हैं।

इनके न्यासकी विधि इस प्रकार है- 'हर्सी अं श्री कण्ठाय पूर्णोदर्यै नमः। हसीं आं अनन्ताय विरजायै नमः।' इत्यादि। इसी तरह अन्य स्वरशक्तियोंका न्यास करना चाहिये। व्यञ्जन- शक्तियोंके न्यासके लिये यही विधि है। यथा- 'हसौं के क्रोधीशाय महाकाल्यै नमः। हसौं खं चण्डीशाय महासरस्वत्यै नमः ।' इत्यादि। साधकको चाहिये कि उदयादि अङ्गोंका भी न्यास करे; क्योंकि सम्पूर्ण मन्त्र साङ्ग होनेपर ही सिद्धिदायक होते हैं। हल्लेखाको व्योम-बीजसे युक्त करके इन अङ्गोंका न्यास करना चाहिये। हृदयादि अङ्ग मन्त्रोंको अन्त में जोड़कर बोलना चाहिये। यथा 'ह्रां हृदयाय नमः। ह्रीं शिरसे स्वाहा। हूं शिखायै वषट्। हें कवचाय हुम्। हों नेत्रत्रयाय वौषट्। ह्रः अस्त्राय फट्।' यह 'षडङ्गन्यास' कहा गया है। पञ्चाङ्गन्यासमें नेत्रको छोड़ दिया जाता है। निरङ्ग-मन्त्र का उसके स्वरूप से ही अङ्गन्यास करके क्रमशः वागीश्वरी देवी (ह्रीं) का एक लाख जप करे तथा यथोक्त (दशांश) तिलोंकी आहुति दे। लिपियोंकी अधिष्ठात्री देवी वागीश्वरी अपने चार हाथोंमें अक्षमाला, कलश, पुस्तक और कमल धारण करती हैं। कवित्व आदिकी शक्ति प्रदान करती हैं। इसलिये जपकर्मके आदिमें सिद्धि के लिये उनका न्यास करे। इससे अकवि भी निर्मल कवि होता है। मातृका -न्याससे सभी मन्त्र सिद्ध होते हैं॥ ४७-५१ ॥

इस प्रकार आदि आग्रेय महापुराणमें 'मन्त्र-परिभाषाका वर्णन' नामक दो सौ तिरानवेवाँ अध्याय पूरा हुआ ॥ २९३ ॥

click to read 👇

अग्नि पुराण अध्यायः २९१ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २९२ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २९३ ]

अग्नि पुराण अध्यायः २९४ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २९५ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २९६ ]

अग्नि पुराण अध्यायः २९७ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २९८ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः २९९ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३०० ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३०१ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३०२ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३०३ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३०४ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३०५ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३०६ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३०७ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः ३०८ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३०९ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३१० ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३११ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३१२ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३१३ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३१४ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३१५ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३१६ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३१७ ]

अग्नि पुराण अध्यायः ३१८ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३१९ ]  [ अग्नि पुराण अध्यायः ३२० ]

टिप्पणियाँ