अग्नि पुराण दो सौ पचासीवाँ अध्याय ! Agni Purana 285 Chapter !
अग्नि पुराण 285 अध्याय - मृतसञ्जीवनीकरसिद्धयोगः
धन्वन्तरिरुवाच
सिद्धयोगान् पुनर्वक्ष्ये मृतसञ्जीवनीकरान् ।
आत्रेयभाषितान् दिव्यान् सर्वव्याधिविमर्दनान् ।। १ ।।
आत्रेय उवाच
विल्वादिपञ्चमूलस्य क्काथः स्याद्वातिके ज्वरे ।
पावनं पिप्पलीमूलं गुडूची विष्वजोऽथ वा ।। २ ।।
आमलक्यभ्या कृष्णा वह्निः सर्वज्वरान्तकः ।
विल्वाग्निमन्थश्योनाककाश्मर्य्यः पारला स्थिरा ।। ३ ।।
त्रिकण्टकं पृश्निपर्णी वृहती कण्टकारिकाः ।
ज्वराविपाकपार्श्वार्त्तिकाशनुत् कुशमृलकम् ।। ४ ।।
गुडूची पर्पटी मुस्तं किरातं विश्वभेषजम् ।
वातपित्तज्वरे देयं पञ्चभद्रमिदं स्मृतम् ।। ५ ।।
त्रिवृद्विशालकटुकात्रिफलारग्बधैः कृतः ।
संस्कारो भेदनक्काथः पेथः सर्वज्वरापहः ।। ६ ।।
देवदारुबलावासात्रिफलाव्योषपद्मकैः ।
सविडङ्गैः सितातुल्यं तच्चूर्णं पञ्चकाशजित् ।। ७ ।।
दशमूलीशटीरास्नापिप्पलीविल्वपौष्करैः ।
श्रृङ्गीतामलकीभार्गीगुडूचीनागवल्लिभिः ।। ८ ।।
यवाग्रं विधिना सिद्धं कषायं वा पिवेन्नरः ।
काशहृद्ग्रहणीपार्श्वहिक्काश्वासप्रशान्तये ।। ९ ।।
मधुकं मधुना युक्तं पिप्पलीं शर्करान्वितां ।
नागरं गुड़संयुक्तं हिक्काघ्नं लावणत्रयम् ।। १० ।।
कारव्यजाजीमरिचं द्राक्षा वृक्षाम्लदाड़िमम् ।
सौवर्च्चलं गुड़ं क्षौद्रं सर्वारोचननाशनम् ।। ११ ।।
श्रृह्गवेररसञ्चैव मधुना सह पाययेत् ।
अरुचिश्वासकाशघ्नं प्रतिश्यायकफान्तकम् ।। १२ ।।
वटं श्रृङ्गी शिलालोध्रदाड़िमं मधुकं मधु ।
पिवेत् तण्डुलतोयेन च्छर्दितृष्णानिवारणम् ।। १३ ।।
गुडुची वासकं लोध्रं पिप्पलीक्षौद्रसंयुतम् ।
कफान्वितञ्जयेद्रक्तं तृष्णआकासज्वरापहम् ।। १४ ।।
वासकस्य रसस्तद्वत् समधुस्ताम्रजो रसः .
शिरीषपुष्पसुरसभावितं मरिचं हितं ।। १५ ।।
सर्व्वार्त्तिनुन्मसूरोऽथ पित्तमुक् तण्डुलीयकं ।
निर्ग्गुण्डी शारिवा शेलुरह्कोलश्च विषापहः ।। १६ ।।
महौषधं मृतां क्षुद्रां पुष्करं ग्रन्थिकोद्भवं ।
पिवेत् कणायुतं क्काथं मूर्च्छायाञ्च मदेषु च ।। १७ ।।
हिङ्गुसौवर्च्चलव्योषैर्द्विपलांशैर्घृताढकं ।
चतुर्गुणे गवां मूत्रे सिद्धमुन्मादनाशनं ।। १८ ।।
शङ्खपुष्पीवचाकुष्ठैः सिद्धं ब्राह्मीरसैर्युतं ।
पुराणआं हन्त्यपस्मारं सोन्मादं मेध्यमुत्तमं ।। १९ ।।
पञ्चगव्यं घृतं तद्वत् कुष्ठनुच्चाभ्यायुतं ।
पटोलत्रिफलानिम्बगुडु वीधावणीवृषैः ।। २० ।।
सकरञ्जैर्घृतं सिद्धं कुष्ठनुद्वज्र्कं स्मृतं ।
निम्बं पटोलं व्याघ्री च गुडुची वासकं तथा ।। २१ ।।
कुर्य्याद्दशपलान् भागान् एकैकस्य सकुट्टितान् ।
जलद्रोणए विपक्तव्यं यावत्पादावशेषितं ।। २२ ।।
घृतप्रस्थम्प्चेत्तेन त्रिफलागर्भसंयुतं ।
पञ्चतिक्तमिति ख्यातं सर्पिः कुष्ठविनाशनं ।। २३ ।।
अशीतिं वातजान् रोगान् चत्वारिंशच्च पैत्तिकान् ।
विंशतिं श्लैष्मिकान् कासपीनसार्शोव्रणादिकान् ।। २४ ।।
हन्त्यन्यान् योगराजोषऽयं यथार्कस्तिमिरं खलु ।
त्रिफलायाः कषायेन् भृङ्गराजरसेन च ।। २५ ।।
ब्रणप्रक्षालनङ्कुर्यादुपदंशप्रशान्तये ।
पटोलदलचूर्णेन दाडिमत्वग्रजोऽथ वा ।। २६ ।।
गुण्डयेच्च गजेनापि त्रिफलाचूर्णकेन च ।
त्रिफलायोरजोयष्टिमार्कवोत्पलमारिचै ।। २७ ।।
ससैन्धवैः पचेत्तैलमभ्यह्गाच्छर्द्दिकापहं ।
सक्षीरान् मार्कवरसान् द्विप्रस्थमधुकोत्पलैः ।। २८ ।।
पचेत्तु तैलकुडवं तन्नस्यं पलितापहं ।
निम्बम्पटोलं त्रिफला गुडूची खदिरं वृषं ।। २९ ।।
भूनिम्बपाठात्रिफलागुडूचीरक्तचन्दनं ।
योगद्वयं ज्वरं हन्ति कुष्ठविस्फोटकादिकं ।। ३० ।।
पटोलामृतभूनिम्बवासारिष्टकपर्पटैः ।
खदिरान्तयुतैः क्काथो विस्फोटज्वरशान्तिकृत् ।। ३१ ।।
दशमूली च्छिन्नरुहा पथ्या दारु पुनर्नवा ।
ज्वर्रावद्रधिशोथेषु शिग्रुविश्वजिता हिताः ।। ३२ ।।
मधूकं निम्बपत्राणि लेपः स्याद् व्रणशोधनः ।
त्रिफला खदिरो दार्वी न्यग्रोधातिबलाकुशाः ।। ३३ ।।
निम्बमूलकपत्राणां कषायाः शोधने हिताः ।
करञ्जारिष्टनिर्गुण्डीरसो हन्याद् व्रणक्रिमीन् ।। ३४ ।।
धातकीचन्दनबलासमह्गामधुकोत्पलैः ।
दार्वीमेदोन्वितैर्लेपः ससर्पिर्व्रणरोपणः ।। ३५ ।।
गुग्गुलुत्रिफलाव्योषसमांशैर्घृतयोगतः ।
नाडी दुष्टवणं शूलम्भगन्दरमुखं हरेत् ।। ३६ ।।
हरितकीं मूत्रसिद्धां सतैललवणान्वितां ।
प्रातः प्रातश्च सेवेत् कफवातामयापहां ।। ३७ ।।
त्रिककटुत्रिफलाक्काथं९ सक्षारलवणं पिवेत् ।
कफवातात्मकेष्वेव विंरेकः कफवृद्धिनुत् ।। ३८ ।।
पिप्पलीपिप्पलीमूलवचाचित्रकनागरैः ।
क्काथितं वा पिवेत्पेयमामवातविनाशनं ।। ३९ ।।
रास्नां गुडुचीमेरण्डदेवदारुमहौषधं ।
पिवेत् सर्वाड्गिके वाते सामे सन्ध्यस्थिमज्जगे ।। ४० ।।
दशमूलकषायं वा पिवेद्वा नागराम्भसा ।
सुण्ठीगोक्षुरकक्काथः प्रातः प्रातर्न्निषेवितः ।। ४१ ।।
सामवातकटीशूलपाचनो रुक्प्रणाशनः ।
समूलपत्रशाखायाः प्रसारण्याश्च तैलकं ।। ४२ ।।
गुडुच्याः सुरसः कल्कः चूर्णं वा क्काथमेव च ।
प्रभूतकालमासेव्य मुच्यते वातशोणितात् । ४३ ।।
पिप्पली वर्द्धमानं वा सेव्यं पथ्या गुडेन् वा ।
पटोलत्रिफलातीव्रकटुकामृतसाधितं ।। ४४ ।।
पक्वं पीत्वा जयत्याशु सदाहं वातशोणितं ।
गुग्गुलं कोष्णशीते तु गुडुची त्रिफलाम्भ्सा ।। ४५ ।।
बलापुनर्न्नवैरण्डवृहतीद्वयगोक्षुरैः ।
सहिङ्गु लवणैः पीतं सद्यो वातरुजापहं ।। ४६ ।।
कार्षिकं पिप्पलीलमूलं पञ्चैव लवणानि च ।
पिप्पली चित्रकं शुण्ठी त्रिफ्ला त्रिवृता वचा ।। ४७ ।।
द्वौ क्षारौ शाद्वला दन्ती स्वर्णक्षीरी विषाणिका ।
कोलप्रमाणां गुटिकां पिवेत् सौवीरकायुतां ।। ४८ ।।
शोथावपाके त्रिवृता प्रवृद्धे चोदरादिके ।
क्षीरं शोथहरं दारु वर्षाभूर्नागरैः शुभम् ।। ४९ ।।
सेकस्तथार्कवर्षाभूनिम्बक्काथेन शोथजित् ।
व्योषगर्भं पलाशस्य त्रिगुणे भस्मवारिणि ।। ५० ।।
साधितं पिवतः सर्पिः पतत्यर्शो न संशयः ।
विश्वक्सेनावनिर्ग्गुण्डीसाधितं चापि लावणं ।। ५१ ।।
विड़ङ्गानलसिन्धूत्थरास्नाग्रक्षारदारुभिः ।
तैलञ्चतुर्गुणं सिद्धं कटुद्रव्यं जलेन वा ।। ५२ ।।
गणअडमालापहं तैलमभ्यङ्गात् गलगण्डनुत् ।
शटीकुनागबलयक्काथः क्षीरससे युतम् ।। ५३ ।।
पयस्यापिप्पलीवासाकल्कं सिद्धंक्षये हितम् ।
वचाविड़भयाशुण्ठीहिङ्गुकुष्ठाग्निदीप्यकान् ।। ५४ ।।
द्वित्रिषट्चतुरेकांशसप्तपञ्चाशिकाः क्रमात् ।
चूर्णं पीतं हन्ति गुल्मं उदरं शूलकासनुत् ।। ५५ ।।
पाठानिकुम्भत्रिकटुत्रिफलाग्निषु साधितम् ।
मूत्रेण चूर्णगुटिका गुल्मप्लीहादिमर्द्दनी ।। ५६ ।।
वासानिम्बपटोलानि त्रिफला वातपित्तनुत् ।
लिह्यात् क्षौद्रेण विड़ङ्गं चूर्णं कृमिविनाशनम् ।। ५७ ।।
विड़ङ्गसैन्धवक्षारमृत्रेनापि हरीतकी ।
शल्लकीवदरीजम्बुपियालाम्रार्जुनत्वचः ।। ५८ ।।
पीताः क्षीरेण मध्वक्ताः पृथक्शोणितवारणाः ।
विल्वाम्रधातकीपाठाशुण्ठीमोचरसाः समाः ।। ५९ ।।
पीता रुन्धन्त्यतीसारं गुड़तक्रेण दुर्जयम् ।
चाङ्गेरीकोलदध्यम्बुनागरक्षारसंयुतम् ।। ६० ।।
घृततयुक्क्काथितं पेयं गुदभ्रंसे रुजापहम् ।
विड़ङ्गातिविषामुस्तं दारुपाठाकलिङ्गकम् ।। ६१ ।।
मरीचेन समायुक्तं शोथातीसारनाशनम् ।
शर्करासिन्धुशुण्ठीभिः कृष्णामधुगुड़ेन वा ।। ६२ ।।
द्वे द्वे खादेद्धरीतक्यौ जीवेद्वर्षशतं सुखी ।
त्रिफला पिप्पलीयुक्ता समध्वाज्या तथैव सा ।। ६३ ।।
चूर्णमामलकं तेन सुरसेन तु भावितम् ।
मध्वाज्यशर्करायुक्तं लिढ्वा स्त्रीशः पयः पिवेत् ।। ६४ ।।
मासपिप्पलिशालीनां यवगोधूमयोस्तथा ।
चूर्णभागैः समांशैश्च पचेत् पिप्पलिकां शुभां ।। ६५ ।।
तां भक्षयित्वा च पिवेत् शर्करामधुरं पयः ।
नवश्चटकवज्जम्भेद् दशवारान् स्त्रियं ध्रुवम् ।। ६६ ।।
समङ्गाधातकीपुष्पलोध्रनीलोत्पलानि च ।
एतत् क्षीरेण दातव्यं स्त्रीणां प्रदरनाशनं ।। ६७ ।।
वीजङ्कौरण्टकञ्चापि मधुकं श्वेतचन्दनं ।
पद्मोत्पलस्य मूलानि मधुकं शर्करातिलान् ।। ६८ ।।
द्रवमाणेषु गर्भेषु गर्भस्थापनमुत्तमं ।
देवदारु नभः कुष्ठं नलदं विश्वभेषजं ।। ६९ ।।
लेपः काञ्जिकसम्पिष्टस्तैलयुक्तः शिरोर्त्तिनुत् ।
वस्त्रपूतं क्षिपेत् कोष्णं सिन्धूत्थं कर्णशूलनुत् ।। ७० ।।
लशुनार्द्रकशिग्रूणां कदल्या वा रसः पृथक् ।
बलाशतावरीरास्नामृताः मैरीयकैः पिवेत् ।। ७१ ।।
त्रिफलासहितं सर्पिस्तिमिरघ्नमनुत्तमं ।
त्रिफलाव्योषसिन्धूत्थैर्घृतं सिद्धं पिवेन्नरः ।। ७२ ।।
चाक्षुष्यम्भेदनं हृद्यं दीपनं कफरोगनुत् ।
नीलोत्पलस्य किञ्जल्कं गोशकृद्रससंयुतं ।। ७३ ।।
गुटिकाञ्जनमेतत् स्यात् दिनरात्र्यन्धयोर्हितं ।
यष्टिमधुवचाकृष्णावीजानं गुटजस्य च ।। ७४ ।।
कल्केनालोड्य निम्बस्य कषायो वमनायसः ।
स्निग्धस्विन्नयवन्तोयं प्रदातव्यं विरेचनम् ।। ७५ ।।
अन्य्था योजितं कुर्य्यात् मन्दाग्निं गौरवारुचिं।
पथ्यासैन्धवकृष्णानां चूर्णमुष्णाम्बुना पिवेत् ।। ७६ ।।
विरेकः सर्व्वरोगघनः श्रेष्ठो नाराचसंज्ञकः ।
सिद्धयोगा मुनिभ्यो ये आत्रेयेण प्रदर्शिताः ।। ७७ ।।
सर्वरोगहराः सर्वयोगाग्र्याः सुश्रुतेन हि ।। ७८ ।।
इत्यादिम्हापुराणे आग्नेये मृतसञ्जीवनीकरसिद्धयोगो नाम पञ्चाशीत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ।।
अग्नि पुराण - दो सौ पचासीवाँ अध्याय ! हिन्दी मे -Agni Purana 285 Chapter!-In Hindi
दो सौ पचासीवाँ अध्याय - मृतसंजीवनकारक सिद्ध योगोंका कथन
धन्वन्तरि कहते हैं- सुश्रुत । अब मैं आत्रेयके द्वारा वर्णित मृतसंजीवनकारक दिव्य सिद्ध योगोंको कहता हूँ, जो सम्पूर्ण व्याधियोंका विनाश करनेवाले हैं॥१॥
आत्रेयने कहा- वातज्वरमें बिल्वादि पञ्चमूल- बेल, सोनापाठा, गम्भार, पाटल एवं अरणीका काढ़ा दे और पाचनके लिये पिप्पलीमूल गिलोय और सोंठ इनका क्वाथ दे। आँवला, अभया (बड़ी हरै), पीपल एवं चित्रक-यह आमलक्यादि क्वाथ सब प्रकारके ज्वरोंका नाश करनेवाला है। बिल्वमूल, अरणी, सोनापाठा, गम्भारी, पाटल, शालपर्णी, गोखरू, पृष्टपर्णी, बृहती (बड़ी कटेर) और कण्टकारिका (छोटी कटेर)- ये दशमूल कहे गये हैं। इनका क्वाथ तथा कुशके मूलका क्वाथ ज्वर, अपाचन, पार्श्वशूल और कास (खाँसी) का नाश करनेवाला है। गिलोय, पित्तपापड़ा, नागरमोथा, चिरायता और सोंठ-यह 'पञ्चभद्र क्वाथ' वात और पित्तज्वरमें देना चाहिये ॥ २-५॥ निशोथ, विशाला (इन्द्रवारुणी), कुटकी, त्रिफला और अमलतास- इनका क्वाथ यवक्षार मिलाकर पिलावे। यह विरेचक और सम्पूर्ण ज्वरोंको शान्त करनेवाला है। देवदारु, खरेटी, अडूसा, त्रिफला और व्योष (सोंठ, काली मिर्च, पीपल), पद्मकाष्ठ, वायविडङ्ग और मिश्री-इन सबका समान भाग चूर्ण पाँच प्रकारके कास-रोगोंका मर्दन करता है। रोगी मनुष्य हृदयरोग, ग्रहणी, पार्श्वरोग, हिक्का, श्वास और कासरोगके विनाशके लिये दशमूल, कचूर, रास्त्रा, पीपल, बिल्व, पोकरमूल, काकड़ासिंगी, भुई आँवला, भार्गी, गिलोय और पान इनसे विधिवत् सिद्ध किया हुआ क्वाथ या यवागूका पान करे। मुलहठी (चूर्ण) के साथ मधु, शर्कराके साथ पीपल, गुड़के साथ नागर (सौंठ) और तीनों लवण (सेंधानमक, विड्नमक और कालानमक)- ये हिक्का (हिचकी) का नाश करनेवाले हैं। कारवी अजाजी (कालाजीरा, सफेदजीरा), काली मिर्च, मुनक्का, वृक्षाम्ल (इमली), अनारदाना, कालानमक और गुड़ इन सबके समानभागसे तैयार चूर्णका शहदके साथ निर्मित 'कारव्यादि बटी' सब प्रकारके अरुचिरोगोंका नाश करती है। अदरखके रसके साथ मधु मिलाकर रोगीको पिलाये। इससे अरुचि, श्वास, कास, प्रतिश्याय (जुकाम) और कफविकारोंका नाश होता है॥ ६-१२॥
वट-वटाङ्कर, काकड़ासिंगी, शिलाजीत, लोध, अनारदाना और मुलहठी-इनका चूर्ण बनाकर उस चूर्णके समान मात्रामें मिश्री मिला मधु के साथ अवलेह (चटनी) का निर्माण करे। इस 'वटशुङ्गादि 'के अवलेहको चावलके पानीके साथ लिया जाय तो उससे प्यास और छर्दि (वमन)- का प्रशमन होता है। गिलोय, अडूसा, लोध और पीपल- इनका चूर्ण शहदके साथ कफयुक्त रक्त, प्यास, खाँसी एवं ज्वरको नष्ट करनेवाला है। इसी प्रकार समभाग मधुसे मिश्रित अडूसेका रस और ताम्रभस्म कासको नष्ट करता है। शिरीषपुष्पके स्वरसमें भावित सफेद मिर्चका चूर्ण कासमें (तथा सर्पविषमें) हितकर है। मसूर सभी प्रकारकी वेदनाको नष्ट करनेवाला है तथा चौंराईका साग पित्तदोषको दूर करनेवाला है। मेउड़, शारिवा, सेरुकी एवं अङ्कोल ये विषनाशक औषध हैं। सोंठ, गिलोय, छोटी कटेरी, पोकरमूल, पीपलामूल और पीपल इनका क्वाथ मूर्छा और मदात्यय रोगमें लेना चाहिये। हींग, कालानमक एवं व्योष (सोंठ, मिर्च, पीपल) ये सब दो-दो पल लेकर चार सेर घृत और घृतसे चौगुने गोमूत्रमें सिद्ध करनेपर उन्मादका नाश करते हैं। शङ्खपुष्पी, वच और मीठा कूटसे सिद्ध ब्राह्मी रसको मिलाकर इन सबकी गुटिका बना ले तो वह पुराने उन्माद और अपस्मार रोगका नाश करती है और उत्तम मेधावर्धक औषध है। हरेंके साथ पञ्चगव्य या घृतका प्रयोग कुष्ठनाशक है। परवलकी पत्ती, त्रिफला, नीमकी छाल, गिलोय, पृश्चिपर्णी, अडूसेके पते तथा करञ्ज- इनसे सिद्ध किया घृत कुष्ठरोगका मर्दन करता है। इसे 'वज्रक' कहते हैं। नीमकी छाल, परवल, कण्टकारि-पञ्चाङ्ग, गिलोय और अडूसा सबको दस-दस पल लेकर भलीभाँति कूट ले। फिर सोलह सेर जलमें क्वाथ बनाकर उसमें सेरभर घृत और (बीस तोले) त्रिफला चूर्णका कल्क बनाकर डाल दे और चतुर्थांश शेष रहनेतक पकाये। यह 'पञ्चतिक्त घृत' कुष्ठनाशक है। यह अस्सी प्रकारके वातरोग, चालीस प्रकारके पित्तरोग और बीस प्रकारके कफरोग, खाँसी, पीनस (बिगड़ी जुकाम), बवासीर और व्रणरोगोंका नाश करता है। जैसे सूर्य अन्धकारको नष्ट कर डालता है, उसी प्रकार यह योगराज निःसंदेह अन्य रोगोंका भी विनाश कर देता है॥ १३-२४॥
उपदंशकी शान्तिके लिये त्रिफलाके क्वाथ या भृङ्गराजके रससे व्रणोंका प्रक्षालन करे (धोये)। परवलको पत्तीके चूर्णके साथ अनारकी छालका चूर्ण अथवा गजपीपर या त्रिफलाका चूर्ण पाउडरके रूपमें ही उसपर छोड़े। त्रिफला, लोहचूर्ण, मुलहठी, आर्कव (कुकुरमाँगरा), नील कमल, कालीमिर्च और सैन्धव-नमकसहित पकाये हुए तैलके मर्दनसे वमनकी शान्ति होती है। दुग्ध, मार्कव-रस, मुलहठी और नील कमल इनको दो सेर लेकर तबतक पकाये, जबतक एक पाव तैल शेष रह जाय। इस तैलका नस्य (वृद्धावस्थाके चिह्न) पलित (बाल पकने) का नाशक है। नौमकी छाल, परवलकी पत्ती, त्रिफला, गिलोय, खैरकी छाल, अडूसा अथवा चिरायता, पाठर, त्रिफला और लाल चन्दन ये दोनों योग ज्वरको नष्ट करते हैं तथा कुष्ठ, फोड़ा-फुन्सी, चकते आदिको भी मिटा देते हैं। परवलकी पत्ती, गिलोय, चिरायता, अडूसा, मजीठ एवं पित्तपापड़ा- इनके क्वाथमें खदिर मिलाकर लिया जाय तो वह ज्वर तथा विस्फोटक रोगोंको शान्त करता है॥ २५-३१॥
दशमूल, गिलोय, हर्रे, दारुहल्दी, गदहपूर्णा, सहजना एवं सोंठ ज्वर, विद्रधि तथा शोथ रोगोंमें हितकर है। महुवा और नीमकी पत्तीका लेप व्रणशोधक होता है। त्रिफला (आँवला, हर्रा, बहेरा), खैर (कत्था), दारुहल्दी, बरगदकी छाल, बरियार, कुशा, नीमके पत्ते तथा मूली के पत्ते इनका क्वाथ शरीरके बाह्य-शोधनके लिये हितकर है। करन, नीम तथा मेठड़का रस घावके कृमियोंको नष्ट करता है। धायका फूल, सफेद चन्दन, खरेटी, मजीठ, मुलहठी, कमल, देवदारु तथा मेदाका घृतसहित लेप व्रणरोपण (घावको भरनेवाला) है। गुग्गुल, त्रिफला, पीपल, सोंठ, मिर्च, पीपर इनका समान भाग ले और इन सबके समान घृत मिलाकर प्रयोग करे। इस प्रयोगसे मनुष्य नाड़ीव्रण, दुष्टव्रण, शूल और भगन्दर आदि रोगोंको दूर करे। गोमूत्रमें भिगोकर शुद्ध की हुई हरीतकी (छोटी हरै) को (रेडीके) तेलमें भूनकर सेंधा नमकके साथ प्रतिदिन प्रातःकाल सेवन करे। ऐसी हरीतकी कफ और वातसे होनेवाले रोगोंको नष्ट करती है। सोंठ, मिर्च, पीपल और त्रिफलाका क्वाथ यवक्षार और लवण मिलाकर पीये। कफप्रधान और वातप्रधान प्रकृतिवाले मनुष्योंके लिये यह विरेचन है और कफवृद्धिको दूर करता है। पीपल, पीपलामूल, वच, चित्रक, सोंठ इनका क्वाथ अथवा किसी प्रकारका पेय बनाकर पीये। यह आमवातका नाशक है। रात्रा, गिलोय, रेंड़की छाल, देवदारु और सोंठ इनका क्वाथ सर्वाङ्ग-वात तथा संधि, अस्थि और मज्जागत आमवातमें पीना चाहिये। अथवा सोंठके जलके साथ दशमूल-क्वाथ पीना चाहिये। सोंठ एवं गोखरूका क्वाथ प्रतिदिन प्रातः प्रातः सेवन किया जाय तो वह आमवातके सहित कटिशूल और पाण्डुरोगका नाश करता है। शाखा एवं पत्रसहित प्रसारिणी (छुईमुई) का तैल भी उक्त रोगमें लाभकर है। गिलोयका स्वरस, कल्क, चूर्ण या क्वाथ दीर्घकालतक सेवन करके रोगी वातरत रोगसे छुटकारा पा जाता है। वर्धमान पिप्पली या गुड़के साथ हरैका सेवन करना चाहिये। (यह भी वात-रक्तनाशक है।
पटोलपत्र, त्रिफला, राई, कुटकी और गिलोय इनका पाक तैयार करके उसके सेवनसे दाहयुक्त वात-रक्तरोग शीघ्र नष्ट होता है। गुग्गुलको ठंढे गरमजलसे और त्रिफलाको समशीतोष्ण जलसे, अथवा खरेटी, पुनर्नवा, एरण्डमूल, दोनों कटेरी, गोखरूका क्वाथ हींग तथा लवणके साथ लेनेपर वह वातजनित पीड़ाको शीघ्र ही दूर कर देता है। एक तोला पीपलामूल, सैन्धव, सौवर्चल, विड्, सामुद्र एवं औद्भिद पाँचों नमक, पिप्पली, चित्ता, सोंठ, त्रिफला, निशोथ, वच, यवक्षार, सर्जक्षार, शीतला, दन्ती, स्वर्णक्षीरी (सत्यनाशी) और काकड़ासिंगी - इनकी बेरके समान गुटिका बनाये और कॉंजीके साथ उसका सेवन करे। शोथ तथा उससे हुए पाकमें भी इसका सेवन करे। उदरवृद्धिमें भी निशोथका प्रयोग विहित है। दारुहल्दी, पुनर्नवा तथा सोंठ इनसे सिद्ध किया हुआ दुग्ध शोथनाशक है तथा मदार, गदहपूर्ना एवं चिरायताके क्वाथसे सेक (करनेपर) शोथका हरण होता है ॥ ३२-५१ ॥
जो मनुष्य त्रिकटुयुक्त घृतको तिगुने पलाशभस्म युक्त जलमें सिद्ध करके पीता है, उसका अर्शरोग निस्संदेह नष्ट हो जाता है। फूल प्रियङ्गु, कमल, सँभालू, वायविडङ्ग, चित्रक, सैन्धवलवण, रास्त्रा, दुग्ध, देवदारु और वचसे सिद्ध चौगुना कटुद्रव्ययुक्त तैल मर्दन करनेसे (या जलके साथ ही पीसकर लेप करनेसे) गलगण्ड और गण्डमाल रोगोंका नाश हो जाता है॥ ५२-५४॥
कचूर, नागकेसर, कुमुदका पकाया हुआ क्वाथ तथा क्षीरविदारी, पीपल और अडूसाका कल्क दूधके साथ पकाकर लेनेसे क्षयरोगमें लाभ होता है॥ ५५ ॥
वचा, विड्लवण, अभया (बड़ी हरै), सोंठ, हींग, कूठ, चित्रक और अजवाइन इनके क्रमशःदो, तीन, छः, चार, एक, सात, पाँच और चार भाग ग्रहण करके चूर्ण बनावे। वह चूर्ण गुल्मरोग, उदररोग, शूल और कासरोगको दूर करता है। पाठा, दन्तीमूल, त्रिकटु (सोंठ, मिर्च, पीपल), त्रिफला और चित्ता- इनका चूर्ण गोमूत्रके साथ पीसकर गुटिका बना ले। यह गुटिका गुल्म और प्लीहा आदिका नाश करनेवाली है। अडूसा, नीम और परवलके पत्तोंके चूर्णका त्रिफलाके साथ सेवन करनेपर वात-पित्त रोगोंका शमन होता है। वायविडङ्गका चूर्ण शहदके साथ लिया जाय तो वह कृमिनाशक है। विडङ्ग, सेंधानमक, यवक्षार एवं गोमूत्रके साथ ली गयी हरें भी (कृमिष्न है)। शल्लकी (शालविशेष), बेर, जामुन, प्रियाल, आप्न और अर्जुन- इन वृक्षोंकी छालका चूर्ण मधुमें मिलाकर दूधके साथ लेनेसे रक्तातिसार दूर होता है। कच्चे बेलका सूखा गूदा, आमकी छाल, धायका फूल, पाठा, सोंठ और मोचरस (कदली स्वरस)- इन सबका समान भाग लेकर चूर्ण बना ले और गुड़मिश्रित तक्रके साथ पीये। इससे दुस्साध्य अतिसारका भी अवरोध हो जाता है। चाँगेरी, बेर, दहीका पानी, सोंठ और यवक्षार- इनका घृतसहित क्काथ पीनेसे गुदभ्रंश रोग दूर होता है। वायबिडंग, अतीस, नागरमोथा, देवदारु, पाठा तथा इन्द्रयव- इनके क्वाथमें मिर्चका चूर्ण मिलाकर पीनेसे शोथयुक्त अतिसारका नाश होता है॥ ५६-६३॥
शर्करा, सैन्धव और सोंठके साथ अथवा पीपल, मधु एवं गुड़के सहित प्रतिदिन दो हरका भक्षण करे तो इससे मनुष्य सौ वर्ष (अधिक काल) तक सुखपूर्वक जीवित रह सकता है। पिप्पलीयुक्त त्रिफला भी मधु और घृतके साथ प्रयोगमें लायी जानेपर वैसा ही फल देती है। आँवलेके स्वरससे भावित आँवलेके चूर्णको मधु, घृत तथा शर्कराके साथ चाटकर दुग्धपान करे। इससे मनुष्य स्त्रियोंका (प्रिय) प्रभु बन सकता है। उड़द, पीपल, अगहनीका चावल, जी और गेहूँ इन सबका चूर्ण समान मात्रामें लेकर घृतमें उसकी पूरी बना ले। उसका भोजन करके शर्करायुक्त मधुर दुग्धपान करे। निस्संदेह इस प्रयोगसे मनुष्य गौरैया पक्षीके समान दस बार स्त्री-सम्भोग करनेमें समर्थ हो सकता है। मजीठ, धायके फूल, लोध, नीलकमल इनको दूधके साथ देना चाहिये। यह स्त्रियोंके प्रदररोगको दूर करता है। पोली कटसरैया, मुलहठी और श्वेतचन्दन- ये भी प्रदररोगनाशक हैं।
श्वेतकमल और नीलकमलकी जड़ तथा मुलहठी, शर्करा और तिल-इनका चूर्ण गर्भपातकी आशङ्का होनेपर गर्भको स्थिर करनेमें उत्तम योग है। देवदारु, अभ्रक, कूट, खस और सोंठ इनको काँजीमें पीसकर तैल मिलाकर लेप करनेसे शिरोरोगका नाश करता है। सैन्धव-लवणको तैलमें सिद्ध करके छान ले। जब तैल थोड़ा गरम रह जाय तो उसको कानमें डालनेसे कर्णशूलका शमन होता है। लहसुन, अदरख, सहजन और केला- इनमेंसे प्रत्येकका रस (कर्णशूलहारी है।) बरियार, शतावरी, रात्रा, गिलोय, कटसरैया | और त्रिफला इनसे सिद्ध घृतका या इनके सहित घृतका पान तिमिररोगका नाश करनेमें परम उत्तम माना गया है। त्रिफला, त्रिकटु एवं सैन्धवलवण- इनसे सिद्ध किये हुए घृतका पान मनुष्यको करना चाहिये। यह चक्षुष्य (आँखोंके लिये हितकर), हृद्य (हृदयके लिये हितकर), विरेचक, दीपन और कफरोगनाशक है। गायके गोबरके रसके साथ नीलकमलके परागकी गुटिकाका अञ्जन दिनाँधी और रतौंधीके रोगियोंके लिये हितकर है। मुलहठी, बच, पिप्पली-बीज, कुरैयाकी छालका कल्क और नीमका क्वाथ घोट देनेसे वह वमनकारक होता है। खूब चिकना तथा रेड़ी-जैसे तैलसे खिग्ध किया गया या पकाया हुआ यवका पानी विरेचक होता है। किंतु इसका अनुचित प्रयोग मन्दाग्रि, उदरमें भारीपन और अरुचिको उत्पन्न करता है। हरै, सैन्धवलवण और पीपल इनके समान भागका चूर्ण गर्म जलके साथ ले। यह नाराच संज्ञक चूर्ण सर्वरोगनाशक तथा विरेचक है॥ ६४-७८॥
महर्षि आत्रेयने मुनिजनोंके लिये जिन सिद्ध योगोंका वर्णन किया था, समस्त योगोंमें श्रेष्ठ उन सर्वरोगनाशक योगोंका ज्ञान सुश्रुतने प्राप्त किया ॥ ७९ ॥
इस प्रकार आदि आग्रेय महापुराणमें 'मृतसंजीवनीकारक सिद्ध योगोंका कथन' नामक दो सौ पचासोंवाँ अध्याय पूरा हुआ॥ २८५॥
click to read 👇
[ अग्नि पुराण अध्यायः २६१ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २६२ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २६३ ]
[ अग्नि पुराण अध्यायः २६४ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २६५ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २६६ ]
[ अग्नि पुराण अध्यायः २६७ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २६८ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २६९ ]
[ अग्नि पुराण अध्यायः २७० ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २७१ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २७२ ]
[ अग्नि पुराण अध्यायः २७३ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २७४ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २७५ ]
[ अग्नि पुराण अध्यायः २७६ ] [अग्नि पुराण अध्यायः २७७ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २७८ ]
[ अग्नि पुराण अध्यायः २७९ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २८० ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २८१ ]
[ अग्नि पुराण अध्यायः २८२ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २८३ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २८४ ]
[ अग्नि पुराण अध्यायः २८५ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २८६ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २८७ ]
[ अग्नि पुराण अध्यायः २८८ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २८९ ] [ अग्नि पुराण अध्यायः २९० ]
टिप्पणियाँ